Əlif, ləm, mim, sad («Ə`raf» surəsi, ayə:1)

«Bəqərə» surəsinin əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi, bu hərflər «müqəttə`ə hərfləri» hesab olunub hərəkə qoyulmadan (heç bir sait səs əlavə olunmadan) öz adları ilə oxunur. Məsələn, bu surənin əvvəlində dörd hərf işlənmişdir: əlif, ləm, mim, sad. Bu hərflərin mənası və nazil edilməsində olan hədəflər barədə bir çox fikirlər səslənmişdir. Həmin fikir və nəzəriyyələrin xülasəsi bundan ibarətdir ki, Mütəal Allah bu hərflərlə Peyğəmbərə rəmzi olaraq bəzi məsələləri çatdırır. Necə ki, bu surənin də əvvəlində buyurur: əlif, ləm, mim, sad. Kitəbun unzilə ileykə Əlif, lam, mim, sad sənə nazil olan bir kitabdır ki, Sən onunla (kafir və müşrikləri, həmçinin günahkarları) qorxudasan, möminlərə isə Rəbbinin lütfünü xatırladasan.

Mərhum Səduq mötəbər sənədlərlə Əbu Cümə Rəhmət ibn Sədəqədən rəvayət edir ki, o deyib: «Bir gün Bəni-Üməyyə tayfasından olan dinsiz bir şəxs imam Sadiqin (ə) hüzuruna gələrək dedi: Allah: „Əlif, ləm, mim, sad“ hərfləri ilə nə demək istəyir? Bu hərflərin içində halal-haram əməllərdən hansı biri mövcuddur? Camaata bu hərflərin hansı xeyirli bir xüsusiyyəti vardır?!

İmam Sadiq (ə) bu sözü eşitdikdə qəzəblənərək buyurdu: sus, vay olsun sənə! Əlif əbcəd hesabı ilə bir, lam otuz, mim qırx, sad isə doxsan (cəmi 161) sayılır. De görüm, neçə ildir ki, siz BəniÜməyyə hakimiyyətdəsiniz? O dedi: 161 ildir. İmam Sadiq (ə) buyurdu: bil və agah ol ki, sənin dostlarının hakimiyyəti 161 illə də sona çatacaqdır.

Rəvayəti nəql edən Əbu Cümə deyir: biz gözlədik ki, BəniÜməyyənin hakimiyyətinin 161-ci ili (həmin il) nə baş verəcək? (Həmin il qurtardıqdan on gün sonra) aşura günü qara paltar geyənlər (Abbasilər) Kufəyə hücum çəkib Bəni-Üməyyənin hakimiyyətinə son qoydular.» («Nurus-səqəleyn», c.2, s.2, hədis:4; «Məaniləxbar», s.28, hədis: 5; «Təfsiri-Əyyaşi», c.2, s.7, hədis:2)

İmam Sadiq (ə) buyurduğu sözlərlə həm bu hərflərin daşıdığı mənalardan birinə işarə etmək, həm də bunların adi insanlar üçün deyil, Allahla Peyğəmbər arasında olan sirlər olduğunu söyləmək istədi.

«Kitəbun» sözünün qeyri-müəyyənlikdə işlənməsi (ayə:2)

Bu ayədə «Kitab» sözünün qeyri-müəyyənlikdə işlənməsinə səbəb onun əzəmət və üstünlüyünün ifadə olunmasıdır. Ərəb dilində belə bir qayda vardır: hansısa əşyanın üstünlük və əzəmətini üzə çıxarmaq məqsədilə ya müəyyənliyi bildirən «zəlikə, həzə» sözlərindən istifadə olunur, ya da həmin əşya qeyri-müəyyənlikdə verilir. Yəni «əlif, lam, mim, sad» elə bir kitabdır ki, o, sənə nazil olmuşdur. Elə isə onu camaata çatdırmaqda çətinlik çəkmə!

«Harac» sözünün mənası

Ayədə işlənən bu söz iki cür məna edilmişdir:
1. Çətinlik;
Rəvayətdə qeyd olunmuşdur ki, bu surə nazil olduqda həzrət Peyğəmbər (s.ə.a. s) onu camaata çatdırmaqdan çəkinərək buyururdu: mən qorxuram ki, bunları camaata çatdırsam, mənim başımı yarar, bu sözləri isə quru çörək kimi tərk edərlər. Ona görə də, uca Rəbbimiz bu ayədə buyurur: (Ya Peyğəmbər!) Bu kitabı təbliğ etməkdə çətinlik çəkmə və sıxılma.
2. Şəkk-şübhə.

(Ya Peyğəmbər!) Bu kitabı camaata təbliğ etməyin sənə vacib olduğuna şəkk etmə! Lakin bu məna islam peyğəmbərinin nübüvvət məqamı ilə düz gəlmir. Çünki o həzrət Mütəal Allah tərəfindən nazil olan ayə və surələri camaata çatdırmaq lazım olduğunu tam yəqinliklə bilirdi. Buna görə də, ilk məna bu mübarək ayəyə daha münasibdir. Çünki, həqiqətən də, Peyğəmbər Məkkə müşriklərinin nankorluqlarını və inadkarlıqlarını gördüyü üçün bunu onlara çatdırmağa çətinlik çəkirdi, ürəyi sıxılırdı. Odur ki, Allah təala bu ayəni nazil etməklə o həzrəti bu işdən çəkinməməyə təşviq edir.

Allahdan başqasını rəhbər seçməyin! (ayə:3)

İlk iki ayə Peyğəmbərə müraciət, üçüncü ayə isə müşriklərə və əhli-kitaba xitab hesab olunur. Baxmayaraq ki, ayənin zahirində Qurana tabe olmaq zikr olunur, batində Allaha tabe olun deyilmək istənilir. Necə ki, ardınca buyurulur: «Allahdan başqalarına tabe olmayın (Onu özünüzə rəhbər seçin)!»

Bu mübarək ayədə çatdırmaq istənilir ki, insan Allahdan başqalarına tabe olsa, onları özünə rəhbər seçsə, haqqı qoyub batilə yönəlir. Batilə üz tutanlar həmişə həlak olmuşlar.

İkiqat əzab (ayə:4)

Bildiyimiz kimi, uzanaraq istirahət etdikdə həmin şəxsi yuxudan oyatmaq bir növ əzab-əziyyət hesab olunur. Belə bir vaxtda Allahın qəzəbinə düçar olmaq isə ikiqat əzab sayılır. Allah təala kafir və müşrikləri gündüz oyaq olduqda da əzaba düçar edə bilərdi. Amma O, əzabları daha şiddətli olsun deyə onlara gecə yatdıqları zaman və ya gündüz dincəldikləri vaxt bəla göndərmişdir.

«Kəm» sözünün mənası

Ərəb dilində «kəm» sözü «neçə, neçəyə» mənasında işlənir. İnsan satıcıdan bir malı soruşduqda deyir: «Kəm həzə? — Bu neçəyədir?» Satıcı son qiyməti dedikdən sonra alıcı belə deyə bilər: «Ondan aşağı qiymətə verə bilərsənmi?»

Bu söz «min» şəkilçisi ilə («kəm min» şəklində) işləndikdə «bir neçə, çox, yaxud az» mənasını verir. Məsələn, «Kəm min raculin kərimin ləqituhu — Ömrümdə səxavətli insanla çox az rastlaşmışam.» Gördüyünüz kimi, bu söz burada az mənasında işlənsə də, təfsirini yazdığımız ayədə «çox» mənasını daşıyır. Necə ki, ayədə buyurulur: «Ey kafir və müşriklər! (Güman etməyin ki, haqqı qoyub batilə üz tutsanız, məhv olmayacaqsınız.) Nə çox kafir və müşriklər olub ki, Bizim əzabımız onlara gecə yatdıqları zaman, ya da gündüz uzanıb (yuxuya daldıqları zaman) gəlmişdi.» Yəni, Allah onları elə bir vaxt əzaba düçar etmişdi ki, heç yerə qaça və sığına bilməsinlər.

Ayədə işlənən «də`va» sözünün mənası (ayə:5)

«Dua» və «də`va» sözləri eyni kökdən törəyib. Lakin «dua» bir şəxsi «çağırmaq», «də`va» isə iki nəfərin özünü haqq bilməsi nəticəsində dalaşması deməkdir. Çünki onlardan: «Nə üçün dava edirsiniz?» deyə soruşduqda onların hər biri özünə bəraət qazandıraraq haqq olduğunu sübut etməyə çalışacaq.

Kafir və müşriklərə əzab nazil olduqda onlar heç bir həqiqətə əsaslanmadıqlarına görə çarəsizlikdən: «Biz zalımıq!» deməkdən başqa bir söz söyləməzlər. Bu, tövhid yolunun haqq, öz tutduqları yolun isə batil olmasını etiraf etmələri deməkdir.

Xatırlatmalıyam ki, «Ən`am» surəsində iki dəstənin sorğu-sual edilməyəcəklərini qeyd etmişdik. Onlardan biri imanı xalis olan şəxslərdir. Belə olduğu təqdirdə, bu mübarək ayədə «Biz həm ümmətləri, həm də onların peyğəmbərlərini sorğu-sual edəcəyik» cümləsini necə başa düşmək olar? Cavab olaraq qeyd etməliyəm ki, bu ayədə peyğəmbərlərin sorğu-suala çəkiləcəklərində məqsəd peyğəmbər göndərilməsini inkar edən kafirlərin peyğəmbərlərin şəhadət verməsi ilə susdurulmalarıdır. Çünki Mütəal Allah peyğəmbərlərin din və şəriəti kafirlərə çatdırdıqlarını yaxşı bilir.

Ərəsati-məhşərin müxtəlif məqamları vardır. Həmin məqamların birində Mütəal Allah buyurar: «Vaqifuhum innəhum məs`ulun — Onları (günahkarları) saxlayın, sorğu-suala çəkiləcəklər.» Digər bir məqamda buyurar: «Fəyauməizin lə yus`əlu an zənbihi insun va lə cən — Həmin gün heç bir insan və cin etdiyi günahlar barədə sorğusual olunmayacaq.» Bu iki ayənin arasında ziddiyyət yoxdur. Çünki birinci ayə insanların qəbirdən qalxaraq Ərəsati-məhşərə gəldikləri zamana, ikinci ayə isə günahkarların cəhənnəmə daxil olduqdan sonrakı vaxta aiddir.

Peyğəmbərlərin sorğu-sual olunması (ayə:6)

Bura qədərki ayələrdə Quranın nazil olmasından, Peyğəmbərin öz ümmətini dinə xilaf çıxacaqları təqdirdə, əzaba düçar olacaqları ilə xəbərdar etməsindən, bəzi keçmiş ümmətlərə nankor olduqları üçün dünyada ikən əzab nazil olmasından danışılır. 6-cı ayədən 9cu ayələrə qədər isə Mütəal Allah qiyamət günü baş verəcək hadisələrdən söhbət açaraq buyurur: «Biz qiyamət günü həm peyğəmbər göndərdiyimiz ümmətləri (haqqa tabe olub-olmadıqları barədə), həm də onlara göndərdiyimiz peyğəmbərləri (din və şəriəti onlara çatdırıb-çatdırmadıqları haqda) sorğu-sual edəcəyik.»

Bu mübarək ayədən məlum olur ki, Allah təala peyğəmbər göndərilməyən bir məmləkətin əhalisinə din və şəriətdən xəbərsiz olduqları halda əzab nazil etməz, yaxud sorğu-suala çəkməz. Amma elə bir yer təsəvvür etmək olmaz ki, ulu Tanrı ora peyğəmbər göndərməsin. Burada məqsəd peyğəmbər sözündən, Quran ayələrindən xəbərsiz olanların sorğu-suala çəkilməməsidir. Ona görə də, peyğəmbərlər Allah kəlamını bütün ümmətlərə çatdırmaqdan ötrü öyüd — nəsihət eşidənlərə həmin sözləri orada olmayanlara çatdırmağı tövsiyə edərdilər. Necə ki, həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s) Qədiri-Xum səhrasında Əlinin (ə) vilayətini camaata bəyan etdikdən sonra buyurdu: «Fəlyubəlliğuş-şəhidu əl-ğaibə Allah tərəfindən dediklərimi eşidənlər onu burada olmayanlara çatdırsınlar.» Belə olduğu təqdirdə, peyğəmbərlərin qiyamət günü sorğu-sual edilməsində hədəf onların dini camaata necə (hansı səviyyədə) çatdırıb-çatdırmamalarıdır.

Cəlaləddin Süyuti öz əsərində Buxari, Müslim, Tirmizi və İbn Mərdəveyhdən, onlar da Abdullah ibn Ömərdən nəql etmişlər ki, o deyib: «Peyğəmbər (s.ə.a. s) buyurdu: kullukum ra`in va kullukum məs`ulun an ra`iyyətih. Fəl-iməmu yus`əlu anin-nəsi var-raculu yus`əlu an əhlihi val-mər`ətu tus`əlu an beyti zaucihə val-abdu an məli seyyidihi — Siz hamınız rəiyyət sahibisiniz və hamınız öz rəiyyətinizin (ixtiyarınızda olanların) məsuliyyətini daşıyırsınız. İctimai rəhbər öz camaatı, kişi öz ailəsi, qadın ərinin evi, qul isə ağasının malı ilə necə rəftar etdiyi barədə sorğu-sual ediləcəkdir.» («əd-Durrul-mənsur», c.3, s.69)

Ayədəki «bi`ilmin» sözünün mənası (ayə:7)

Bu ayədə «onların nə etdiklərini özlərinə söyləyəcəyik» buyurulduqda onlara nağıl danışmaq deyil, hər bir şeyi dəqiqliyi ilə söyləmək nəzərdə tutulur.

Elm iki qismə bölünür:
1. Görülən əşyaların, oxunan kitabların, dərs deyən müəllimlərin vasitəsilə əldə olunan elm; bu növ elm sahibləri müxtəlif səviyyədə — oxuduqları qədər alim olarlar.
2. Heç nədən asılılığı olmayan elm. Yəni heç bir kitab oxumadan, heç bir müəllimdən dərs almadan alim olan kəs.

Peyğəmbərlərin elm və biliyi Allah təalanın öyrətməsi vasitəsilədirsə, ulu Tanrının elmi heç bir vasitə olmadan mövcuddur. Çünki hər şeyi yaradan Odur, O, hər yerdə vardır.

Digərlərinin elmi müxtəlif səbəblərə görə unudulsa da, Allah təalanın elmi Ondan heç vaxt ayrılmaz. Ona görə də, bir çox dualarda, xüsusən də, «Cövşən-kəbir» duasında belə oxuyuruq: «yə Alimən lə yu`alləm — Ey kimdənsə elm almayan alim!», «yə Alimən lə yəchəl — ey elmi aradan getməyən alim!»

Uca Rəbbimizin bütün varlıqlara və insanların etdiklərinə alim olmasını ayənin sonunda işlənən «va mə kunnə ğaibin» sözündən başa düşmək olar. Yəni O, heç nədən qaib olmamışdır ki, nəyisə bilməsin.
Bildiyimiz kimi, qaib dərsdə və ya hansısa məclisdə iştirak etməyən şəxsə deyilir. Mütəal Allah buyurur: «Ələm təra ənnəllahə yə`ləmu mə fis-səməvati va mə fil-ərz. Mə yəkunu min nəcva sələsətin illə Huva rabi`uhum... İnnəllahə bikulli şey`in alim — (Ya Peyğəmbər!) Görmürsənmi ki, Allah göylərdə və yerdə nə varsa, (hamısını) bilir. Aralarında gizli söhbət gedən üç adamın dördüncüsü, beş adamın altıncısı Odur. Onlar bundan az da, çox da olsalar və harada olsalar, (Allah) yenə onların yanındadır. Sonra qiyamət günü (Allah) onlara etdikləri əməlləri (bir-bir) xəbər verəcəkdir. Həqiqətən də, Allah hər şeyi biləndir.» («Mücadilə» surəsi, ayə:7)

Bu ayədən də məlum olur ki, Mütəal Allah heç vaxt, heç bir məxluqdan qaib və uzaq olmamışdır ki, onun nə etdiyindən xəbərsiz olsun.

Onun barəsində deyilir: O, elə uca bir Allahdır ki, görmək olmur, elə yaxındır ki, hər şeyi eşidir və görür.

Əməlləri çəkən tərəzi (ayə:8, 9)

Mütəal Allah 8-ci ayədə qiyamət günü insanların əməllərinin çəkiləcəyindən xəbər verərək buyurur: «Əməllərin çəkilməsi haqdır (heç kəs onu batil və ya yalan hesab etməsin).»

Təbii ki, qiyamət günü insanların əməlləri çəkiləcək və onlar onun müqabilində mükafatlanacaq, yaxud cəzalanacaqlar. Onların özlərinin hansı vəzifə sahibi olmalarına, kök və ya arıq, cavan, yaxud qoca, qadın, yaxud kişi olmalarına əhəmiyyət verilməyəcək.

Yaxşı əməllərin ağırlığı bilinər. Pis əməllər isə batil olduğuna görə onların dəyər və ağırlığı hiss olunmaz. Məsələn, ixlasla qılınmış iki rəkət sadə namazı riya ilə qılınmış müfəssəl iki rəkət namazla müqayisə etdikdə birinci namaz ağır və zəngin gələr, riya ilə qılınmış namaz isə müfəssəl olsa da, heç bir çəki və dəyərə malik olmaz. Bu əməllərin hansı tərəzi ilə ölçüləcəyi barədə müxtəlif fikirlər söylənmişdir. Bəzi müfəssirlər söyləmişlər ki, qiyamət günü tərəzilər dünyadakı tərəzilər kimi iki gözlü olacaq: onların bir gözünə yaxşı əməllər, digər gözünə isə pis əməllər qoyulacaq, əməllər bir-biri ilə müqayisə olunacaq, hansı ağır gəlsə, ona münasib qərar veriləcək və həmin şəxsin gedəcəyi yer təyin olunacaq. Bu fikir bəzi ayə və rəvayətlərin zahirinə əsasən nəql olunmuşdur. Lakin ayə və rəvayətləri yaxşı araşdırdıqda məlum olur ki, insanların etdiyi əməllər tərəzi ilə deyil, haqq-ədalətlə müqayisə olunduqda onların dəyər və çəkisi məlum olar. Məsələn, insanların qıldıqları namazlar düzgün qılınmış bir namazla, yaxud tutduqları oruclar düzgün tutulmuş bir orucla, yaxud da etdikləri digər ibadətlər icra olunmuş həqiqi ibadətlərlə müqayisə olunacaq, onlar həqiqi olan ibadətə nə qədər yaxın olsalar, o qədər də dəyər və mükafata layiq görüləcəklər, yaxud haqdan uzaq olduqları qədər onların ya dəyərləri azalacaq, ya da batil sayılacaqlar. Ola bilsin ki, bəzi şəxslər əməlləri cisim hesab etdikləri üçün onların tərəzi ilə ölçüləcəyini iddia etmişlər. Əgər, doğrudan da, əməllər cisim olarsa, onları tərəzi ilə çəkmək olar. Halbuki, əməllərin qiyamət günü cisim olaraq Ərəsati-məhşərə gəlməsi məlum deyil. Çünki bəzi rəvayətlərə əsasən, insanın etdiyi əməllər qiyamət günü hansısa bir surət və şəkildə gələcəklər. Belə olduğu təqdirdə, onları dünyadakı tərəzilərə bənzər tərəzi ilə çəkmək olmaz, onlar yalnız haqq-ədalətlə və düzgün yerinə yetirilmiş əməllərlə müqayisə olunmaq vasitəsilə ölçülər. Çünki insanların gördüyü işlərin Allah dərgahındakı dəyəri onların kəmiyyəti (sayı) ilə deyil, keyfiyyətilə ölçülər. Nə çox qılınan namaz və tutulan oruc vardır ki, Allahın əmr etdiyi kimi icra olunmadığına görə heç bir dəyərə malik deyildir. Lakin Allahın buyurduğu kimi edilən ibadət az olsa da, Mütəal Allah onu mükafatsız qoymaz. Buradan məlum olur ki, görülən işləri, edilən ibadətləri dəyərli edən onların keyfiyyətidir.

Bəzi rəvayətlərdə nəql olunmuşdur ki, qiyamət günü insanların əməlləri peyğəmbərlərin və onların haqq canişinlərinin etdikləri əməllərlə müqayisə olunar. Əməllər o həzrətlərin əməllərinə nə qədər uyğun gəlmiş olarsa, bir o qədər də dəyəri, ağırlıq və zənginliyi artar. Belə olduqda, əməllərin çəkilməsi və onların çəkildiyi tərəzinin nə məna daşıdığı məlum olur.

Mərhum Təbərsi özünün məşhur «əl-Ehticac» əsərində Hüşam ibn Həkəmdən rəvayət edir ki, o deyib: «Bir gün dinsiz-imansız bir şəxs imam Sadiqdən (ə) soruşdu: əməllər (qiyamət günü) çəkilməyəcəkmi? İmam (ə) buyurdu: lə, innəl-ə`mələ leysət biəcsəmin va innəmə hiyə sifətu mə amilu. Va innəmə yəhtəcu ilə vazniş-şey`i mən cəhilə adədəl-əşyə`i va lə yə`rifu siqləhə va xiffətəhə va innəllahə lə yəxfə aleyhi şey`un. Qalə: fəmə mə`nəl-mizən? Qalə: əl-adl. Qalə: fəmə mə`nəhu fi Kitəbihi: fəmən səqulət məvazinuhu...? Qalə: fəmən rucciha aməluhu — xeyr, əməllər cisim deyillər ki, tərəziyə qoyularaq çəkilsin. Əslində onlar insanların etdikləri əməllərin surətidir. Bundan əlavə, bir şeyin çəkilməsinə əşyanın sayını, onun ağırlıq və yüngüllüyünün nə qədər olduğunu bilməyən şəxsin ehtiyacı olar. Halbuki, heç bir şey Allaha gizli deyil. Həmin şəxs soruşdu: bəs (qiyamət günündəki) tərəzinin mənası nədir? (əməllər nə ilə ölçüləcək)? Həzrət buyurdu: haqq-ədalət (əməllərin surəti haqq-ədalətə göstərildikdə onların dəyəri məlum olacaq). O dedi: Allahın kitabında buyurulan „hər kəsin əməlinin çəkisi ağır gəlsə...“ cümləsinin mənası nədir? İmam (ə) buyurdu: „hər kəsin əməli haqq-ədalətə uyğun gəlsə“ mənasını daşıyır.» («əl-Ehticac», c.2, s.351)

Mərhum Küleyni mötəbər sənədlərlə Səid ibn Müseyyibdən nəql edir ki, o deyib: «Bir gün imam Zeynəlabidin (ə) moizə edərkən izzət və cəlal sahibi olan Allahın buyurduğu: „Va lə in məssəthum nəfhatun min azəbi Rabbikə ləyəqulənnə: yə vaylənə, innə kunnə zalimin “ („Ənbiya“ surəsi, ayə:46) ayəsini oxuduqda buyurdu: fə in qultum, eyyuhən-nəs, innəllahə azzə va cəllə innəmə anə bihə əhləş-şirki fə keyfə zəlikə? Va Huva yəqulu: va nəza`ul-məvazinəl-qista liyaumil-qiyəməti fə lə tuzləmu nəfsun şey`ən va in kənət misqalə habbətin min xardəlin əteynə bihə va kəfə binə hasibin. Fə`ləmu, ibədəllah ənnə əhləş-şirki lə tunsabu ləhumul-məvazinu va lə tunşəru ləhumud-dəvavinu va innəmə yuhşərunə ilə cəhənnəmə zuməran. Va innəmə nəsbul-məvazin va nəşrud-dəvavin liəhlil-isləm — Ey camaat, əgər siz Allah bu ayədə: „Vay bizim halımıza, biz zalımlardan olmuşuq!“ buyurmaqla müşriklərdən söhbət açdığını deyirsinizsə (güman edirsinizsə), bu necə ola bilər, bir halda ki, O buyurur: qiyamət günü haqq tərəziləri ortaya qoyacağıq. Həmin gün hətta xırda bir əməllə gələn şəxsə belə zülm olunmayacaq. Bizim (ədalətli) haqq-hesabımız buna kifayət edər (ki, heç kəsin əməlini zay etməyək. „Ənbiya“ surəsi, ayə:47)

Sonra o həzrət sözünə davam edərək buyurdu: ey Allahın bəndə-
ləri! Bilin və agah olun ki, qiyamət günü müşriklər üçün tərəzilər qoyulmayacaq və onların nə etdikləri barədə əməl dəftərləri açılmayacaq. Çünki onlar Ərəsati-məhşərdən birbaşa cəhənnəmə gedəcəklər. Tərəzilərin ortaya qoyulması və divanların (ilahi məhkəmənin) qurulması islam ümmətindən (bütün peyğəmbərlərin ümmətlərindən iman gətirənlərin yaxşı işlər görənlərindən və ya günaha yol verənlərindən) ötrüdür (ki, onlardan yaxşı əməl sahibləri mükafatlandırılsın. Elə isə səy göstərin ki, təqvalı olasınız).» («əl-Kafi», c.8, s.60-63, hədis:29)

Bu hədisdən məlum olur ki, qiyamət günü Mütəal Allahın haqq tərəziləri ortaya qoymasında əsil hədəfi iman əhlini az əməl sahibi olsa belə, mükafatlandırmaqdır. Kafir və müşriklər üçün isə heç bir tərəzi olmayacaq ki, onların əməlləri çəkilsin. Necə ki, Mütəal Allah buyurub: «Uləikəl-ləzinə kəfəru bi əyəti Rabbihim va liqaihi fəhabitat ə`məluhum fə lə nuqimu ləhum yauməl-qiyəməti vaznən
— Onlar Rəblərinin ayələrini və qiyamət günü Onunla görüşəcəklərini danan şəxslərdir (kafirlərdir). Onların əməlləri puça çıxar, ona görə də, Biz qiyamət günü onlar üçün heç bir tərəzi qurmarıq.» («Kəhf» surəsi, ayə:105)

Digər bir hədisdə mərhum Səduq mötəbər sənədlərlə Əbu Müəmmər əs-Sə`danidən, o da əmirəl-möminin Əlinin (ə) müfəssəl hədisindən nəql edir ki, o həzrət orada buyurdu: «Tuzənul-hasənətu vas-seyyiət. Fəl-hasənətu siqlul-mizəni vas-seyyiətu xiffətul-mizən
— Qiyamət günü yaxşı və pis əməllər ölçülər. Yaxşı əməllər ağır (zəngin), pis işlər isə yüngül gələr (pis işlərdə heç bir ağırlıq və zənginlik hiss olunmaz, çünki onlar ağıl və məntiqə, Allah və Peyğəmbərin buyurduğu haqq sözə əsaslanmır).» («ət-Tövhid», s.268, hədis:11)

Bu hədis və rəvayətlərdən məlum olur ki, qiyamət günü tərəzilərin qurulması deyildikdə bir gözünə yaxşı, digər gözünə isə pis əməllər qoyularaq ölçülən iki gözlü tərəzilər nəzərdə tutulmur. Əslində tərəzi insanın əməllərinin hansı dəyərə malik olduğunu ölçən meyardır.

Əmirəl-möminin Əliyə (ə) bəzi ziyarətnamələrdə: «Əssəlamu aleykə, yə mizənəl-ə`məl! — Salam olsun sənə, ey əməllərin (haqq və ya batil olduğunu aşkara çıxaran) tərəzisi!» deyilmişdir. Buna səbəb o həzrətin islam peyğəmbərinin haqq canişini olması, eləcə də ömrünün sonunadək Allah və Peyğəmbərin buyurduqlarına tam şəkildə əməl etməsidir. O həzrət insanlara dünyada qeyrət, şücaət, ədalət və s. baxımdan örnək və nümunə, axirətdə isə onların əməllərinin haqq və ya batil olduğunu təyin edən meyar hesab olunur.

Mütəal Allah Qurani-Kərimdə buyurur: «Fə əmmə mən səqulət məvazinuhu fəhuva fi `işətin raziyətin. Va əmmə mən xaffət məvazinuhu fə ummuhu haviyətun. Va mə ədrakə mə hiyəh. Nərun hamiyəh.» («əl-Qariə» surəsi, ayə:11)

Gördüyünüz kimi, təfsirini yazdığımız 8-ci, 9-cu ayələrdə, eləcə də nəql etdiyimiz rəvayətlərdə insanların əməllərinin çəkilməsinin haqq olduğu bildirilir. Amma həmin əməlləri çəkən tərəzinin bir gözündə yaxşı, digər gözündə pis əməlləri çəkən iki gözlü tərəzi olacağı söylənilmir. Əslində tərəzi sözünün işlədilməsi insanların necə haqq-hesab olunacaqlarını asanlıqla başa düşmələrindən ötrüdür.

Mərhum şeyx Abbas Qumi özünün məşhur «Məfatihul-cinan» əsərində imam Muhəmməd Baqirdən (ə) rəvayət edir ki, o həzrət buyurub: «Atam imam Zeynəlabidinlə (ə) birlikdə cəddim əmirəlmöminin Əlini (ə) ziyarət etmək məqsədilə Nəcəfə getdik. Atam o həzrətin pak və mütəhhər ziyarətgahı önündə dayanaraq ağladıqda xitab edərək dedi: əssəlamu alə əbil-əimməti va xalilin-nubuvvati val-məxsusi bil-uxuvvati! Əssəlamu alə yə`subil-imən va mizənilə`məl!... — Salam olsun, imamların atasına, nübüvvətin (xalis) dostuna (himayəçisinə), Peyğəmbərin xüsusi qardaşına! Salam olsun, imanın rəhbərinə və əməllərin ölçü meyarına!...» («Məfətihulcinan», əmirəl-möminin Əlinin (ə) 4-cü ziyarətnaməsi. Şeyx Abbas Qumi bu hədisi mərhum Nurinin «Müstədrəkul-vəsail» əsərindən nəql etmişdir.)

Gördüyünüz kimi, imam Zeynəlabidin (ə) bu ziyarətnamədə Əlini (ə) «mizanul-ə`mal (əməllərin ölçü meyarı)» adlandırmışdır. Buradan məlum olur ki, qiyamət günü tərəzi deyildikdə dünyadakı tərəzilər nəzərdə tutulmur. O, elə bir ölçü meyarıdır ki, iman əhlinin əməllərinin dəyər və zənginliyi onunla təyin olunacaq. Çünki Əli (ə) həzrət Muhəmmədə (s.ə.a. s) iman gətirənlərin ən birincisi olmuşdur. Ona görə də, insanların əməlləri o həzrətin əməlləri ilə müqayisədə dəyər tapacaq. Məsələn, insanların ədalət və əxlaqı, ibadət və itaəti, şücaət və qorxmazlığı, iman və cihadı o həzrətdə olan həmin keyfiyyətlərlə ölçüləcək.

Burada belə bir sual meydana çıxır: nə üçün islam ümmətinin əməli Peyğəmbərin (s.ə.a. s) əməlləri ilə deyil, Əlinin (ə) əməlləri ilə müqayisə olunur? Cavab olaraq qeyd etməliyəm ki, iman əhlinin əməlləri Peyğəmbərin əməlləri ilə deyil, o həzrətə, Qurana və islama ilk iman gətirən şəxsin əməli ilə müqayisə olunmalıdır. Çünki müsəlmanlar peyğəmbər deyillər ki, onların əməlləri peyğəmbərin əməli ilə ölçülsün. Onlar peyğəmbərin ümməti hesab olunduqları üçün etdikləri əməllər o həzrətin ümməti arasında ən üstün şəxs olan Əlinin (ə) əməlləri ilə ölçülməlidir. Əli (ə) dünyada Peyğəmbərdən sonra islam ümmətinə əmir və rəhbər olduğu kimi axirətdə də onların əməllərinin ölçü meyarı olacaq. İslam peyğəmbərinin əməllərinə gəlincə, digər peyğəmbərlərin əməlləri o həzrətin əməlləri ilə müqayisə oluna bilər.

Bir sözlə, qiyamət günü insanların əməlləri haqq-ədalətlə ölçüləcək. Bəzi müfəssirlərin fikrinə əsasən isə haqq-ədalət sözündə məqsəd hər bir əməlin mükəmməl nümunəsi olacaq ki, insanların əməlləri həmin nümunə ilə müqayisə olunacaq. Hər hansı əməl ona yaxın olduğu qədər dəyər tapacaq, ondan uzaq olduğu qədər dəyərsiz sayılacaq.

İblislə mübarizə (ayə:10-17)

Mütəal Allah bu surənin 3-cü ayəsində kafirlərə müraciət edərək buyurur: «Sizə Rəbbiniz tərəfindən nazil olana tabe olun. Allahdan başqasını özünüzə rəhbər seçməyin!» 10-cu ayədə isə buyurur: «And olsun ki, sizə yer üzündə yaşamaq üçün Biz imkan yaratdıq (qüdrət verdik). Bunun üçün bir çox şərait (su, hava, torpaq, bitkilər, heyvanlar və s.) yaratdıq. Siz nə az şükür edənlərsiniz?!»

11-ci ayədə Mütəal Allah Adəm övladına verdiyi nemətləri xatırladaraq buyurur: «Biz sizi (atanız Adəmin sülbündə) yaratdıq. Sizə (analarınızın rəhmində) surət verdik (kimini ağ, kimini qara, kimini hündür, kimini bəstəboy, kimini göyçək, kimini də adi bir surətdə yaratdıq). Sonra mələklərə: „Adəmə səcdə edin!“ deyə əmr etdik. İblisdən başqa hamısı səcdə etdi. Amma o, səcdə edənlərdən olmadı.»

Bildiyimiz kimi, İblis (Allahın ona lənəti olsun) Adəmə səcdə etmədiyinə görə Rəbbinin dərgahından qovulmadı. Çünki Adəmə səcdə etməmək elə bir günah deyil ki, ona görə həmişəlik Allah dərgahından qovulsun. Əslində o, Mütəal Allahın əmrindən çıxdığına görə cənnətdən qovuldu. O, güman edirdi ki, Mütəal Allah Adəmlə onu nədən xəlq etdiyini, hansının hansından üstün olduğunu bilmir.

Bəzi şəxslər insanların zehnində şübhə yaratmaq məqsədilə, yaxud nadanlıq ucbatından deyirlər: «Namaz qılmamaq nə olan şeydir ki, Allah ona görə bəndələrini cəhənnəmə aparsın?» Daha bilmirlər ki, insan namaz qılmamaqla elə böyük ziyana uğrayır ki, onun yerini heç bir şeylə doldurmaq olmur. Təbii ki, özünə, ailəsinə, nəslinə belə xəsarət yetirən şəxs cəzalanmalıdır. Çünki Allaha ibadət etməyin nə qədər xeyri varsa, ibadət etməməyin də bir o qədər ziyanı vardır. İblis təkəbbür göstərərək Allahın əmrindən çıxdığına görə uca və ali məqam olan cənnətdən çıxarıldı. Onun cənnətdən çıxması ölümə bərabər idi. Ona görə də, Allahdan qiyamətə qədər yaşamaq üçün möhlət istədi. İblisin qiyamətədək möhlət almaqda hədəfi Adəm övladını azdırmaq, onları Allah dərgahından uzaqlaşdırmaq idi. Mütəal Allah isə ona söylədi: «İnnəkə minəl-munzarin Sən möhlət verilmişlərdənsən.» Başqa ayələrdə isə buyurur: «Fə innəkə minəl-munzarinə ilə yaumil-vaqtil-mə`lum Sənə qiyamətə qədər deyil, müəyyən vaxta (insanların dünyalarını dəyişmələrinə qədər) möhlət verildi (həmin vaxta qədər onları azdıra bilərsən). («Hicr» surəsi, ayə:38; «Sad» surəsi, ayə:81)

İblis bu möhləti əldə etdikdən sonra dedi: «Sən məni (Adəmə səcdə etmədiyimə görə) azdırıb (cənnətdən) çıxartdığın üçün mən də Sənin düz yolunun üstündə oturub insanlara (Sənə ibadət və itaət etməyə) mane olacağam (və onları azdıracağam). Sonra onların qarşılarından və arxalarından, sağlarından və sollarından gələcəyəm və Sən onların əksəriyyətini şükür edən görməyəcəksən.»

Bağışlamaq üstünlükdür

Mərhum Əli ibn İbrahim Qummi imam Sadiqdən (ə) nəql edir ki, o həzrət buyurub: «İblis Allah dərgahından (cənnətdən) qovulduqdan sonra dedi: İlahi, Sən ədalət sahibisən. Heç kəsə zülm etməzsən. Məni dərgahından qovdun. Etdiyim ibadətlərin savabı puç oldumu? Allah təala buyurdu: xeyr, puç olmayıb, amma həmin savabın qarşılığında Məndən dünya işlərindən nə istəsən, dilə verim! İblisin dünya işlərindən ilk istəyi (ölməmək) qiyamətə qədər yaşamaq oldu. Mütəal Allah buyurdu: onu sənə verdim.
İblis dedi: dünyada Adəm övladına qalib gəlim. Allah təala buyurdu: səni onlara qalib etdim.
O dedi: mənə icazə ver ki, onların damarlarında qanın cərəyan etdiyi kimi gəzim.
Allah buyurdu: icazə verdim.
Dedi: onlara bir övlad verdikdə mənə iki övlad ver. Mən onları görüm, onlar isə məni görməsinlər. Onları aldatmaq üçün istədiyim cildə girə bilim.
Allah buyurdu: onları da verdim.
Dedi: ey Rəbbim, bu üstünlükləri mənim üçün bir az da artır.
Buyurdu: onların qəlblərini sənə və zürriyyətinə vətən qərar verdim.
İblis bunu eşitdikdə razı qalaraq dedi: bu qədər kifayətdir.
İblis (bu qədər istəklərini əldə etdikdən) sonra (özünü yenə də bədbəxt hiss edərək) dedi: fə bi`izzətikə ləuğviyənnəhum əcmə`inə illə `ibədəkə minhumul-muxləsin — (Ey Rəbbim! Adəmə səcdə etməməyim bədbəxtliyimə səbəb olduğuna görə) izzətinə and olsun ki, mən də Sənin xalis bəndələrindən başqa onun övladlarının hamısını azdırıb bədbəxt edəcəyəm.» («Təfsiri-Qummi», «Sad» surəsi, 82-ci ayənin şərhi)

Burada mühüm bir mətləbə diqqət yetirmək lazımdır: şeytan Adəm övladından intiqam almaqla, onları bədbəxt etməklə yenə də xoşbəxtlik əldə edə bilmədi. Əgər o, Adəm və Həvva kimi etdiyi xətaya görə tövbə edərək Allahdan bağışlanmaq diləsəydi, həm Allahın rəhmətinə nail olar, həm də özü və zürriyyəti yer üzündə Adəm və övladları ilə sülhlə yaşayardı. Ona görə də, biz insanlar gərək bizə qarşı zülm və hörmətsizlik edənlərdən intiqam almağa çalışmayaq. Onları bağışlamağa səy göstərək. Əgər kimsə pislik edən şəxsdən intiqam aldıqda fərəhlənərək ləzzət alırsa, bilsin ki, onu bağışlamağın ləzzəti ondan da çoxdur. Hətta bu iki ləzzət müqayisə olunmayacaq dərəcədə bir-birindən fərqlənir. Məşhur bir rəvayətdə əmirəl-möminin Əlidən (ə) nəql olunmuşdur ki, o həzrət buyurub: «Bağışlamaqda olan ləzzət intiqam almaqda yoxdur.»

Bu haqda əlinizdəki təfsirin birinci cildində «Nurla zülmətin mübarizəsi» mövzusunda Cabir ibn Abdullahdan nəql olunmuş hədisə nəzər sala bilərsiniz. Həmin hədisdən məlum olur ki, aləmləri yaradan Rəbbimiz İblisə insanları azdırmaq üçün möhlət verdiyi kimi, insanlara da ağıl qüvvəsini bəxş etmiş, onlara peyğəmbərlər və səmavi kitablar göndərmişdir ki, şeytan onlara qalib gələ bilməsin, ulu Tanrı hətta günaha yol verənlərə tövbə edib Allah yoluna qayıtmaq imkanı da yaradıb.

İradəli insanların nəzərinə!

Xatırladım ki, şeytan, adətən, zəif insanları deyil, iman əhlini, möhkəm əqidə və iradəyə malik olanları aldatmağa çalışar. Çünki zəif insanlar adi bir şeylə tez bir zamanda aldanarlar. Zürarə deyir: «Mən imam Baqirdən (ə) «Sənin düz yolunun üstündə oturacağam» ayəsinin mənasını soruşduqda o həzrət buyurdu: «Yə Zuraratu, innəmə amədə ləkə va liəshabik. Va əmməl-əxarunə fəqad fərağa minhum — Ey Zürarə, həqiqətən də, İblisin niyyəti səni və sənin kimi möminləri aldatmaqdır. Qalanlarından (digər əqidələrə qulluq edənlərdən) isə əl çəkmişdir (onları artıq aldatmışdır).» («TəfsiriƏyyaşi», c.2, s.13, hədis:7; «əl-Bürhan», c.2, s.5, hədis:1, 4)

İmam (ə) bu sözlə Zürarəyə bildirmək istəyir ki, İblis sizin kimi iman əhlini, din xadimlərini və Əhli-beytin (ə.s) məktəbində dərs oxuyanları aldatmağa səy göstərər. Çalışın ki, ona aldanmayasınız!

Mərhum İbnuşşeyx özünün «əl-Məcalis» əsərində imam Rzadan (ə) rəvayət edir ki, o həzrət buyurub: «İnnə İblisə kənə yə`til-ənbiyəə min lədun Ədəmə ilə ən bə`asəllahul-Məsih. Yətəhaddəsu `indəhum va yəs`əluhum va ləm yəkun biəhadin minhum əşəddu unsən minhu bi Yəhyəbni Zəkəriyyə. Fəqalə ləhu Yəhyə: ... həl zafərtə bi sə`atən qattu? Qalə: lə va ləkin fikə xislətun tu`cibuni. Qalə Yəhyə: fə mə hiyə. Qalə: əntə raculun əkulun. Fə izə əftartə əkəltə va bəşəmtə fə yəmnə`ukə zəlikə min bə`zi salətikə va qiyəmikə bil-leyl... — İblis həzrət Adəmin dövründən həzrət İsa peyğəmbərlik məqamına çatanadək peyğəmbərlərin yanına gəlib onlarla danışar, bəzi sözlər soruşardı. O, ən çox həzrət Yəhya ilə ünsiyyət yaratmışdır. ...Bir gün həzrət Yəhya İblisdən soruşdu: heç indiyədək mənə qalib gəlmisənmi? İblis dedi: xeyr, mən heç vaxt sənə qalib gələ bilməmişəm. Lakin səndə bir xislət vardır ki, mənim ondan xoşum gəlir. Həzrət Yəhya soruşdu: o hansı xislətdir? İblis dedi: sən çox yeyirsən. İftar etdikdə doyanadək yeyirsən. Bu, sənin bəzi namazları qılmağına və gecə oyaq qalıb ibadət etməyinə mane olur. Həzrət Yəhya İblisin bu sözünü eşitdikdə söylədi: mən Allahla öz aramda əhd bağlayıram ki, ölənədək bir daha doyunca yemək yeməyəm. İblis bu sözdən xoşlanmayaraq dedi: mən də Allahla əhd bağlayıram ki, heç bir müsəlmana nəsihət verməyim.

O gündən bəri şeytan həzrət Yəhyadan ayrılaraq bir daha o həz-
rətin yanına getmədi.»

Peyğəmbərdən (s.ə.a. s) rəvayət olunub ki, o həzrət buyurub: «İnnəş-şeytanə yəcri min ibni Ədəmə məcrad-dəm, fəzayyiqu məcəriyəhu bil-cu` Həqiqətən də, şeytan Adəm övladının qan damarlarında gəzər. Çalışın aclıqla (az yeməklə), onun gəzdiyi damarları daraldasınız.»

Gördüyünüz kimi, Mütəal Allah 17-ci ayədə İblisin Adəm övladını necə azdıracağından bəhs edir. Şeytan həmin ayədə deyir: «Mən onların qarşılarından və arxalarından, sağlarından və sollarından gələcəyəm.»

Mərhum Təbərsi imam Baqirdən (ə) bu ayənin təfsiri haqqında nəql edir ki, o həzrət buyurub: «Qarşılarından gələrəm» cümləsinin mənası axirət gününün haqq-hesabını onlara yüngül göstərərəm (ki, onlar da günah etməkdən qorxmasınlar), «arxalarından gələrəm» ifadəsinin mənası onlara var-dövlət yığmağı, həmin malın xüms, zəkat və sədəqəsini verməyib övladlarına saxlamalarını əmr edərəm, sağlarından gələrəm cümləsinin mənası onları din adı ilə azdırar və əqidələrində şübhə yaradaram, müxtəlif təriqətlərə, pis yollara üz tutmağı onlara bəzəkli göstərərəm, sollarından gələrəm cümləsinin mənası isə onları dünya ləzzətlərini sevməyə, şəhvətə uymağa təşviq edərəm deməkdir. («Məcməul-bəyan», c.4, s.404)