Möhkəm və mütəşabih ayələr (ayə:7)

Qeyd etdiymiz kimi, bu ayədə Quranın hamısının birlikdə nazil
olması nəzərə alınaraq «ənzələ» kəlməsi işlənmişdir.

Quran ayələri iki yerə bölünür:
1. Möhkəm ayələr;
2. Mütəşabih ayələr.

Möhkəm o şeyə deyilir ki, xaricdən ona başqa bir şey daxil ola bilməsin. Quranın bəzi ayələrinin mənası o qədər açıq-aşkardır ki, insan onu çətinlik çəkmədən başa düşür. Bunlara möhkəm ayələr deyilir. Bəzi ayələr də vardır ki, onların mənasını düşünərkən insanın fikri azaraq ayənin həqiqi mənasından uzaqlaşa bilər. Bunlar da mütəşabih ayələr adlanır. Həmin ayələrin həqiqi mənasını dərk etmək və bu barədə xətaya yol verməmək üçün insan gərək digər ayələrə müraciət etsin ki, onların vasitəsilə həmin ayələrin də mənası aşkar olsun. Məsələn, bir çox ayələrdən Mütəal Allahın cisim olmadığı başa düşülür. Əgər bəzi ayələrdə «yədullah — Allahın əli» ifadəsinə, yaxud «va cə`ə Rabbukə - sənin Rəbbin gəldi» cümləsinə rast gəliriksə, bu sözlərin mənasını möhkəm ayələrə müraciət etməklə dərk edə bilərik. Burada «yəd» sözündən məqsəd «əl» deyil, yaxud «cə`ə»-dən məqsəd «ayaqla gəlmək» deyil. Çünki biz əvvəlki ayələrdən Allahın cisim olmadığına yəqinlik əldə etmişik. Buna görə də, aləmləri yaradan Rəbbimiz haqqında «yəd» kəlməsi insanlar haqqındakı «əl» mənasını ifadə etmir. Burada bu sözdə məqsəd «Allahın qüdrəti»-dir. «Cə`ə Rabbukə» deyildikdə isə «Allahın əmri, hökmü gəldi» mənasını verir.
Mütəal Allah «Hud» surəsinin ilk ayəsində buyurur: «Kitəbun uhkimət əyətuh — (Ya peyğəmbər!) Sənə elə bir kitab nazil etdik ki, onun ayələri möhkəmdir.»

Təfsirini yazdığımız ayədə Mütəal Allah Quran ayələrini «möhkəm və mütəşabih» olmaqla iki qismə ayırır. Bəzi şəxslər belə təsəvvür edə bilər ki, «Hud» surəsindəki ayə ilə bu ayə arasında ziddiyyət vardır. Orada bütün ayələrin, burada isə bəzi ayələrin möhkəm olması söylənilir. Lakin onlar diqqət göstərsələr, görərlər ki, mütəşabih ayələrin mənası möhkəm ayələrə müaciət etmək nəticəsində aydınlığa çıxaraq o da möhkəm ayələrdən hesab olunar. Allahın əlinin olmadığı halda, Onun haqqında «yəd — əl» sözünün nə demək olduğunu başa düşmək üçün biz Allahın cisim olmamasına müraciət etməklə bu ifadənin «Onun qüdrəti» demək olduğunu anlayırıq. Bir sözlə, əgər Mütəal Allahın «Ğaniyyun anil-aləmin — heç bir varlığa möhtac deyildir» («Fatir» surəsi, ayə:15, «Loğman» surəsi, ayə:26) cümləsinin mənasını başa düşsək, bilərik ki, Onun əl, ayaq kimi üzvlərə, oturmaq üçün kresloya, yatmaq üçün çarpayıya ehtiyacı yoxdur. O, cisim deyildir ki, belə əşylara möhtac olsun. Bu sözlərdən biri Onun haqqında hər hansı bir ayədə işlənsə də, həmin ifadə insanlar haqqındakı mənanı daşımır. Məsələn, «Yədullahi fauqa əydihim» cümləsi Allahın əlinin deyil, «qüdrətinin insanların gücü fövqündə» olması deməkdir. «Bəsir» Onun haqqında «görmək» deyil, «bilmək və agah olmaq» mənasını daşıyır. Onun haqqında «yərakə - səni görür („Şüəra“ surəsi, ayə:218)» deyildikdə «sənin harada olduğunu bilir» mənası nəzərdə tutulur.

Təəssüf ki, müsəlmanların böyük bir qismi mütəşabih ayələrin mənasını yaxşı dərk etməmək nəticəsində Allahın cisim olmasını iddia etməklə böyük xətaya yol vermişlər. Hətta bu haqda ifrata vararaq qiyamət günü Onun görünəcəyini də söyləmişlər. Halbuki, aləmləri yaradan Rəbbimiz «ulul-əzm» peyğəmbərlərdən olan həzrət Musaya buyurur: «Lən tərani — (Ey Musa!) Sən Məni heç vaxt (nə dünyada, nə də axirətdə) görməyəcəksən!» («Əraf» surəsi, ayə:143)

Necə ola bilər ki, qiyamət günü iman əhli olanlar cənnətdə Allahı görsünlər, amma həzrət Musa kimi bir peyğəmbər Onu görməsin?! Bu iddianı irəli sürənlər bilmirlərmi ki, insanın nə dünyada, nə də axirətdə Mütəal Allahı görməyə qüdrəti çatmaz?! Musa peyğəmbər: «Rabbi, ərini ənzur iləyk — Ey Rəbbim, Özünü mənə göstər, Səni görüm» — dedikdə Allah təala ona cavab olaraq buyurur: «Lən tərani va ləkin unzur iləl-cəbəli fə inistəqarra məkənəhu fəsaufə tərani. Fələmmə təcəllə rabbuhu lil-cəbəli cə`aləhu dəkkən va xarra Musa sə`iqan. Fələmmə əfəqa qalə: Subhanəkə, tubtu iləykə va ənə əvvalul- mu`minin — (Ey Musa!) Sən Məni heç vaxt görməyəcəksən! Lakin dağa nəzər sal! Əgər o, yerində qərar tuta bilsə, sən də Məni görə bilərsən.

Rəbbi dağa təcəlli etdikdə (Allahın nuru dağa saçdıqda) onu parça- parça etdi. Musa da bayılaraq yerə yıxıldı. Ayılandan sonra dedi: Sən pak və müqəddəssən (Sən cisim olub gözə görünməkdən uca və əzəmətlisən). Sənə (bu işimdən) ötrü tövbə etdim və mən (Sənə) iman gətirənlərin birincisiyəm.»

Bu, möhkəm ayələrdən biridir. Allahı görəcəyini iddia edənlər bu ayənin mənasını yaxşı başa düşsələr, Allahı görmək haqqında nəql olunmuş bir çox rəvayətlərin əsassız və zəif olduğunu təsdiq edərlər.

Mərhum şeyx Səduq özünün məşhur «ət-Tövhid» əsərində mötəbər sənədlərlə Əbu Müəmmər əs-Sədanidən rəvayət edir ki, o dedi: «Bir kişi əmirəl-möminin Əlinin (ə) hüzuruna gələrək ərz etdi: ya Əmirəl- möminin! Mən Allahın nazil etdiyi Kitab barəsində şəkkə düşmüşəm. Əli (ə) buyurdu: səkələtkə ummuk! Va kəyfə şəkəktə fi kitəbilləhil- munzəl?! Qalə: liənni vacədtul-Kitəbə yukəzzibu bə`zuhu bə`zan. Fə kəyfə lə əşukku fih? Fəqalə Aliyyubnu Əbi Talib (a): innə kitəbəllahi ləyusaddiqu bə`zuhu bəzan va lə yukəzzibu bə`zuhu bə`zan. Va ləkinnəkə ləm turzaq aqlən təntəfi`u bih. Fə həti mə şəkəktə fihi min kitəbilləhi azzə va cəll. Qalə ləhur-racul: inni vacədtullahə yəqulu: ... Vucuhun yauməizin nəzirah, ilə rabbihə nəzirah va yəqulu: lə tudrikuhul-əbsar va huva yudrikul-əbsar... va yəqulu: va ləqad ra`əhu nəzlətən uxra, ində sidratil-muntəhə.
Qalə Aliyyun (a): Vayhək... Qalə Rasulullah (s): yə Cəbrail, həl raəytə rabbək? Fəqalə Cəbrail: innə rabbi lə yura. Fəqalə Rasu- lullah: fəmin əynə tə`xuzul-vahyə? Fəqalə: əxizuhu min İsrafil? Fəqalə: va min əynə yəxuzuhu İsrafil? Qalə: yə`xuzuhu min mələkin fauqahu minər-ruhaniyyin. Qalə: fəmin əynə yə`xuzuhu zəlikəl- mələk? Qalə: yəqzifu fi qalbihi qazfən... — Anan matəminə otursun! Sən Allahın nazil etdiyi kitab barəsində necə şəkk edə bilirsən? O dedi: mən Quran haqqında necə şəkk etməyim ki, onun bəzi ayələri bəzilərini təkzib edir?! Əli (ə) buyurdu: Allahın kitabının ayələri birbirini təkzib etmir, əksinə, təsdiq edir. Lakin sən o düşüncənin sahibi deyilsən ki, onu dərk edərək faydalanasan. De görək, izzət və cəlal sahibi olan Allahın kitabı haqqında nə şəkkə düşmüsən? O dedi: mən görürəm ki, Mütəal Allah buyurur: «O gün neçə-neçə üzlər sevinib gülərək öz Rəbbinə baxacaqdır!» («Qiyamət» surəsi, ayə:22), «Gözlər Onu dərk etməz, O, gözləri dərk edər!» («Ən`am» surəsi, ayə:103), «And olsun ki, Onu başqa bir dəfə də görmüşdü.» («Nəcm» surəsi, ayə:13)

Əli (ə) buyurdu: («Qiyamət» surəsi, 22-ci ayədəki «nazirətun» sözü «baxmaq» deyil, «Mütəal Allahın rəhmətinin intizarını çəkmək» mənasını daşıyır. Çünki Allah təala «Ən`am» surəsi, 103-cü ayədə: «gözlər Onu dərk etməz», — buyurur«) Bir gün Allahın rəsulu (s) Cəbrailə söylədi: ey Cəbrail, sən Rəbbini görmüsənmi? O dedi: mənim Rəbbim gözlə görünməz. Peyğəmbər buyurdu: elə isə sən vəhyi haradan (kimdən) alırsan? Cəbrail dedi: mən onu İsrafil mələkdən alıram. Peyğəmbər buyurdu: İsrafil kimdən alır? Cəbrail dedi: O da özündən uca məqamda olan ruhani bir mələkdən. Peyğəmbər soruşdu: bəs o mələk vəhyi kimdən alır? Cəbrail dedi: vəhy həmin mələyin ürəyinə ilham olunur (Hətta o mələk, yaxud ondan üstünləri belə Allahı görə bilməz)...

Əli (ə) sözünə davam edərək buyurdu: «Nəcm» surəsi 13-cü ayədəki «Onu ikinci dəfə gördü» cümləsinə gəlincə, bunun mənası Peyğəmbərin (Allahı deyil) Cəbrail mələyi ikinci dəfə öz surətində olduğu kimi görməsi deməkdir (Cəbrail vəhy gətirdikdə Peyğəmbərin hüzuruna adi bir insan şəklində gələrdi)." («ət-Tövhid», Səduq bab: «ər-Raddu aləs-sənəviyyəti vaz-zənədiqah», s.181-193; «Biharul-ənvar», c.93, s.127-142, hədis:2. Bu hədisin mövzuya aid olan qismini nəql etdik. Həqiqətən də, Quranın möhkəm və mütəşabih ayələrini düzgün başa düşmək üçün bu hədisi qeyd etdiyimiz mənbədən bütünlüyü ilə oxumaq lazımdır)

Bu hədisdən də göründüyü kimi, Mütəal Allahı görmək olmaz. Deməli, bəzi ayələrdə işlənən mütəşabih sözlərlə Allahın gözə görünməsi təsdiq olunmur.

Təfsirini yazdığımız ayədə bir neçə kəlmənin mənasına diqqət etməliyik:
«Umm» sözü; bir şeyin əslinə ərəb dilində «umm» deyilir. Mütəal Allahın yanında mövcud olan "lövhi-məhfuz«a «Ummul-Kitab» deyilir. Çünki «lövhi-məhfuz»-da bütün səmavi kitabların əsli mövcuddur. Quran ayələrinin bir qismi digərlərinə nisbətdə «ummul-Kitab (Kitabın əsası, əsli sayılan ayələr)» hesab olunur. Yəni: həmin növ ayələrin məna və dəlaləti o qədər açıq-aşkardır ki, digər ayələrin mənasını bunlara müraciət etməklə yaxşı dərk etmək olar. Məsələn, insanın ataanası məlum olduqda onun şəxsiyyəti, kimlərdən olduğu bilindiyi kimi «mütəşabih» ayələrin mənası da möhkəm ayələrlə yanaşı qoyulmaqla başa düşülər. Belə ki, bunların da mənası bizim üçün möhkəm ayələr kimi açıq-aşkar olar.

«Zeyğ» — sözü düz yolun əksinə addım atmağa deyilir. Əqidəvi baxımdan yollarını azmış şəxslər Qurani-Kərimdə olan mütəşabih ayələrə istinad edərlər. Məsələn, onlar Allahın cisim olmaması haqqındakı digər möhkəm ayələrə diqqət göstərmədən «yədullah» ifadəsini, yaxud «innəllahə aləl-arşistəva» ayəsini Allahın cisim olmasına dəlil gətirirlər. Amma dərk etmirlər ki, «yəd və ərş» sözləri zahirdə «əl və taxt» mənasını versə də, burada həmin iki kəlmə özünün batini və həqiqi mənası olan «qüdrət və səltənət» mənasını daşıyır.

«İbtiğa» sözü həddi aşmaq mənasında işlənir. Bir kəlməni həqiqi mənasından uzaqlaşdırmaq deməkdir.

«Fitnə» kəlməsi; bu sözün mübarək ayədəki mənası camaatı düz yoldan azdırmaq deməkdir.

«Təvil» kəlməsi; bu söz «əvvəl» sözündən törəyərək bir şeyin «əvvəlinə və əslinə» deyilir. Bu baxımdan mütəşabih ayələrin Əsilvə ilk iradə olunmuş mənasını hər bir insan bilməz. Onu yalnız Allah və elmdə möhkəm, dəyişməz və sabit olan şəxslər (həzrət Peyğəmbər və ona bənzər səlahiyyət sahibi olan imamlar) bilərlər.

«Rasix» sözü; möhkəm, sabit və dəyişməz bir şeyə ərəb dildində «rasix» deyilir.

Bu sözlərə diqqət yetirdikdən sonra məlum olur ki, Mütəal Allah mütəşabih ayələrin mənasını yalnız Özünə və elmləri sabit, dəyişilməyən şəxslərə aid edir.

Burada başqa bir mənaya da diqqət yetirməliyik. Görəsən, elmləri, imanları dəyişməz və sabit olan şəxslər kimlərdir ki, onlar mütəşabih ayələrlə rastlaşdıqda «Qurana iman gətirdik, bu kitabın ayələrinin hamısı (möhkəm və mütəşabih ayələr) Rəbbimiz tərəfindən nazil olmuşdur» — deyərlər.

Quran oxuyarkən mütəşabih ayələrlə rastlaşıb onların mənasını dərk edə bilmədikdə «mənə elə gəlir» deyən şəxslər «ər-rasixunə fil- ilmi — elmdə dəyişməz olan şəxslərdən» sayıla bilərlərmi? O hansı dəlil və agahlıqdır ki, onlara həmin vasitə ilə «elə gəlir», amma bizə gəlmir?! Onlar bilmirlərmi ki, «mənə elə gəlir» deməklə Quranı öz rəyləri ilə təfsir etmiş olur və bu işi görməklə də cəhənnəm əzabına düçar olarlar?! Onlar bilmirlər ki, «vamsəhu biru`usikum va ərculəkum — başlarınıza və ayaqlarınıza məsh çəkin» ayəsini «məsh edin və ya yuyun» deməklə böyük bir səhvə yol verirlər?!

Məgər Quran ərəb kitabıdırmı ki, yalnız bəzi lüğətlərə müraciət etməklə onun mənasını anlamaq olsun?! Belə kimsələr bilməlidirlər ki, Quran ərəblərin deyil, Allahın kəlamıdır. Aləmləri yaradan Rəbbimizin tayı, misli və bərabəri olmadığı kimi, Onun kəlamı olan Quranın da bənzəri yoxdur. Elə buna əsasən, bəyənilir ki, Quran ayələrinin mənasını başa düşmədikdə Peyğəmbər və o həzrətin Əhli-beytinin (ə.s) buyurduğu sözlərə, onlardan nəql olunmuş mötəbər rəvayətlərə müra- ciət olunsun. Çünki o həzrətlərin ərəb olmalarından əlavə Quran Cəbrail (ə) vasitəsilə onların evində, onlara nazil olmuşdur.

Mərhum Kuleyni, həmçinin Əyyaşi imam Sadiqdən (ə) mötəbər sənədlərlə rəvayət edirlər ki, o həzrət buyurub: «Nəhnur-rasixunə fil- ilmi va nəhnu nə`ləmu tə`viləh — Elmi möhkəm və dəyişməz olan bizik. Quranın təvilini (Əsilmənasını) biz (Əhli-beyt) bilirik.» («Təfsiri- Əyyaşi», c.1, s.187, hədis:8; «Biharul-ənvar», c.19, s.27)

Mərhum Feyz Kaşani mötəbər sənədlərlə rəvayət edir ki, həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s) buyurub: «İnnə lil-Qur`ani zahran va bətnən va haddən va muttalə`an — Quranın zahiri, batini, məna həddi və agahlıq yeri vardır.» («Təfsiri-Safi», c.1, möhkəm və mütəşabih ayələrin təfsirində)

Quran ayələrini bəyan edən şəxs haqqında bəhs etdiyi mənanın zahirinin batini ilə ziddiyyət təşkil etməməsinə diqqət etməlidir. Ayənin mənasının müəyyən bir həddi vardır. Müfəssir gərək həmin həddi qoruyub saxlasın.

Cabir ibn Yəzid əl-Cöfi deyir: «İmam Baqirdən (ə) Quranın təfsiri haqqında söz soruşdum. O həzrət mənə cavab verdi. Sonra həmin sualı ertəsi gün bir də soruşdum. İmam Baqir (ə) başqa bir cavab söylədi. Ərz etdim: sənə fəda olum, dünən bu barədə soruşduqda bu günkündən başqa bir cavab verdiniz. İmam (ə) buyurdu: Ya Cəbir! İnnə lil- Qur`əni bətnən va lil-bətni bətnun va zahran va liz-zahri zahrun. Yə Cəbir va ləysə şəy`un əb`adə min uqulir-ricəli min təfsiril-Qur`ən. İnnəl-əyətə təkunu əvvaluhə fi şəy`in va ausətuhə fi şəy`in va əxiruhə fi şəy`. Va huva kələmun muttəsilun yənsarifu alə vucuh — Ey Cabir, həqiqətən də, Quranın batini (dərin mənası), batininin də batini vardır və onun zahiri mənası, zahirinin də zahiri (daha aşkar mənası) vardır. Ey Cabir, Quranın təfsiri (həqiqi mənası) insanların ağlına ən uzaq gələn bir həqiqətdir. Çünki ayənin əvvəli bir həqiqət, ortası başqa bir həqiqət, axırı da digər bir həqiqət haqqındadır. Halbuki, həmin ayə bir-birinə bağlı bir kəlamdır ki, o, müxtəlif mənalara dəlalət edir.» («Təfsiri-Əyyaşi», c.1, s.23, hədis:8; «Biharul-ənvar», c.89, s.91, hədis:37)

Əlbəttə, imam Baqirin (ə) Quran ayələrinin insan ağlının fövqündə olmasını buyurmaqda hədəfi onların mənasını öyrənməmək deyil. Əslində, məqsəd budur ki, hər kəs öz düşüncəsi və rəyi ilə Allah kəlamını təfsir etməsin. Çünki insanların dərrakələri bir-birindən fərqlənir. Əgər insanlar Quran ayələrini yalnız ağıl yolu ilə izah etməyə çalışsalar, ayələrin mənası onların ağılları qədər təfsir olunar. Ağıllar fərqli olduğu üçün mənalar da fərqlənərək bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edər. Halbuki, Allah kəlamında heç bir ziddiyyət yoxdur.

Bu hədisdən belə qənaətə gəlmək olar ki, Quranın zahiri və batini mənası var. Əgər Quranın zahiri mənası insanı şübhəyə salsa, həmin şəxs şübhədən xilas olmaq üçün mütəşabih ayəni Əsilvə möhkəm ayələrlə tutuşduraraq mənalandırsın. Hətta bəzən Peyğəmbər və Əhli- beytdən (ə.s) nəql olunmuş hədislərdə də möhkəm və mütəşabih mənalı sözlərlə rastlaşırıq. Belə hallarda da insan gərək onların mütəşabih sözlərini möhkəm sözləri ilə müqayisə etməklə təvilini (Əsilmənasını) bilsin. Hətta bəzən elə rəvayətlərə rast gəlinir ki, orada vacib əməllərin zahirindən əlavə onların təvilinə - Əsilmənasına da işarə olunmuşdur.

Mərhum şeyx Səduq məşhur «İləluş-şərayi» adlı əsərində mötəbər sənədlərlə Məkkə sakini olan Əhməd ibn Abdullahdan rəvayət edir ki, o dedi: «Bir gün əmirəl-möminin Əli (ə) Allah beytinin yanından keçirdi. İmam (ə) orada namaz qılan bir kişi ilə rastlaşdı. Həzrət Əli (ə) onun namazını bəyənərək buyurdu: ya həzər-racul, tə`rifu tə`vilə salətik? Qalər-racul: yəbnə ammi xayri xalqilləh, va həl lis-saləti tə`vilun ğayrat-təabbud? Qalə Aliyyun (a): i`ləm, yə həzər-racul, ənnəllahə təbərakə va təala mə bə`asə Nəbiyyəhu (s) biəmrihi minəl- umuri illə va ləhu mutəşəbihun va tə`vilun va tənzilun va kullu zəlikə alət-təabbud. Fəmən ləm yə`rif təvilə salətihi fə salətuhu kulluhə xidəcun nəqisatun ğayru təmməh. Fəqalər-racul: mə mə`nə rəf`i yədəykə fit-təkbiratil-ulə? Fəqalə: Əllahul-vahidul-əhad. Əlləzi ləysə kəmislihi şəy`. Lə yuqasu bişəy`in va lə yulməsu bil-əxməs valə yudraku bil-havas. Qalər-racul: mə mə`nə məddi unuqikə fir-ruku`? Qalə: tə`viluhu — əməntu bivahdəniyyətikə va lau zarabtə unuqi. Qalər-racul: mə mə`nəs-səcdətil-ulə? Fəqalə: tə`viluhə... — Ey kişi, qıldığın namazın təvilini (Əsilmənasını) bilirsənmi? O dedi: ey Allahın xəlq etdiklərinin ən yaxşısının əmisi oğlu, namazın ibadət etməkdən başqa bir mənası da var? Əli (ə) buyurdu: ey kişi, bil və agah ol ki, Allah təbarək və təala öz Peyğəmbərini elə bir işi əmr etmək üçün göndərməyib ki, o işin mütəşabihi, təvili və tənzili (nazil olma səbəbi) olmasın. Onların hamısını təsdiq etməyin özü ibadətdir. Hər kəs qıldığı namazın təvilini bilməsə, onun qıldığı namaz naqis olaraq mükəmməl hesab olunmaz.

O kişi dedi: (Ya əmirəl-möminin!) Buyur görək, namaza başlayanda ilk təkbirdə («Allahu əkbər» deyərkən) əlləri yuxarı qaldırmağın mənası nədir? İmam (ə) buyurdu: onun mənası budur: Allah təkdir. Onun misli yoxdur. Heç nəyi Onunla müqayisə etmək olmaz. O, beş hissiyyat üzvünün heç biri ilə duyulmaz, heç bir hissiyyatla da dərk edilməz.

Kişi dedi: rukuya getdikdə (əyilərək) boynunu (qibləyə tərəf) uzatmağın mənası nədir?
İmam (ə) buyurdu: yəni: ey Allah, mən Sənin tək və haqq olduğuna
iman gətirmişəm, boynumu vursan belə (bu yoldan əl çəkmərəm)!
Kişi dedi: namaz qılarkən ilk səcdənin mənası nədir?

Əli (ə) buyurdu: yəni ki, ey Allah, məni yerdən, torpaqdan yaratmısan. Səcdədən başını qaldırmağın mənası budur ki, məni torpaqdan (yaradaraq oradan) çıxarmısan. İkinci səcdənin mənası budur: ey Allah, məni yenidən torpağa (qəbirə) qaytaracaqsan. Həmin səcdədən qalxmağın mənası isə «ey Allah, (qiyamət günü) məni yenə də torpaqdan (qəbirdən) çıxaracaqsan» deməkdir..." («İləluş-şərayi», c.2, s.598, hədis:45; «Təfsiru nuris-səqələyn», c.1, s.319, hədis:46)

Bu hədisin mövzumuzla əlaqədar hissəsini nəql etdik. Onun davamını oxumaq istəyənlər müfəssəl yazılmış hədis kitablarına müraciət etsinlər.

Mərhum Səduq digər əsəri olan «Uyuni-əxbari-Rza (ə)» kitabında imam Rzadan (ə) rəvayət edir ki, o həzrət buyurub: «Mən raddə mutəşəbihəl-Qur`əni ilə muhkəmihi hudiyə ilə siratin mustəqim Va innə fi əxbərinə mutəşəbihən kəmutəşəbihil-Qur`əni va muhkəmən kəmuhkəmil-Qur`ən. Fəruddu... — Hər kəs Quranın mütəşabih ayəsini izah etdikdə möhkəm ayələri ilə yanaşı qoysa, sirati-müstəqimə (düz yola, ayənin həqiqi mənasına) hidayət olar.

Sonra həzrət sözünün davamında buyurdu: hətta bizdən nəql olunmuş hədis və rəvayətlərdə də Qurandakı kimi mütəşabih və möhkəm sözlər var. Elə isə bizdən nəql olunmuş hədislərin mütəşabih sözlərini də möhkəm və batini mənalarına müraciət etməklə mənalandırın. Quran ayələrinin və bizim sözlərimizin yalnız mütəşabih kəlmələrinə tabe olmayın ki, azaraq yolunuzu itirəsiniz.» («Müsnədil-imamir-Rza (ə)», c.2, s.20; «Biharul-ənvar», c.2, s.185)

Mütəşabih ayələrin nazil olmasının hikməti

Bəzi şəxslər mütəşabih ayələrin nazil olma səbəbinə bir neçə dəlil gətirmişlər:
1. Əgər Quranın hamısı əvvəldən axıradək açıq-aşkar mənalı ayələr olsaydı, müxtəlif əqidəli müsəlmanlar Qurana istinad edə bilməz və bu yolla müqəddəs Kitabdan uzaq düşərək ona qarşı çıxardılar. Yəni: Quran mütəşabih ayələr vasitəsilə onları öz ətrafında birləşdirir.

2. Mütəşabih ayələr insanın həmin ayələri dərk etməkdə ağıldan və lüğət, sərf, nəhv, üsuli-fiqh və s. kimi müxtəlif elmlərdən istifadə etməsinə səbəb olur.

Qeyd etməliyəm ki, ilk göstərilən səbəb bəyənilən bir dəlil deyil. Çünki həmin şəxslərin sözlərindən belə çıxır ki, Mütəal Allah mütəşabih ayələri nazil edib ki, batil əqidə sahiblərini öz ətrafında toplasın. Bu, Quranın nazil olması və insanları hidayət etməsinə zidd fikirdir. Çünki Quran batil əqidə sahiblərini bir yerə toplamaq üçün deyil, əksinə, onları hidayət etməkdən ötrü nazil olmuşdur.

İkinci fikrin cavabında isə qeyd edə bilərəm ki, görəsən, Quranda elə bir ayə vardırmı ki, insan onu başa düşmək üçün ağıldan və bəzi elmlərdən istifadə etməsin?!

Buradan məlum olur ki, mütəşabih ayələrin nazil olması insanların imanını, onların Allahın əmrinə razı və təslim olması üçün bir imtahandır. Çünki mənası məlum olan ayəni hamı qəbul edər. Mütəşabih ayənin mənası bilinmədikdə onun Allah tərəfindən olmasını qəbul etmək imanın yüksək əlamətidir. Mütəal Allah təfsirini yazdığımız ayədə buyurur: «Elmi sabit olan (həqiqəti dərk edən) şəxslər möhkəm və mütəşabih ayələri gördükdə „biz iman gətirdik, bunların hamısı Allah tərəfindəndir“ — deyərlər.»

Necə ki, müsəlmanların islamın ilk günlərində Kəbə evi olduğu halda, ona tərəf deyil, beytul-müqəddəsə tərəf namaz qılmaları Mütəal Allahın əmrinə tabe olmaq baxımından böyük bir sınaq idi.

İzzət və cəlal sahibi olan Rəbbimiz buyurur: «Ey iman gətirənlər, Allaha, peyğəmbərə və özünüzdən olan əmr sahiblərinə (haqq canişinlərə, imamlara) itaət edin. Bir məsələ haqqında (və ya hər hansı bir ayənin Əsilmənası barəsində) mübahisə etdikdə əgər Allaha və qiyamət gününə inanırsınızsa, həmin məsələnin həqiqi mənasını Allah və Onun rəsuluna həvalə edin („onun mənasını Allah və Rəsulu bilər“ — deyin). Çünki bu, nəticə etibarilə (həmin məsələnin Əsilmənasını bilmək baxımından) daha xeyirli və bəyənilmiş bir işdir.» («Nisa» surəsi, ayə:59)

Bu mübarək ayə Allah, Onun rəsulu və əmr sahiblərinə itaət etmək
haqqında nazil olmuşdur. Müsəlmanlara vacibdir ki, ayədə qeyd olunmuş şəxslərə itaət etsinlər. İslamın ilk günlərində əmr sahiblərinə itaət etmək haqqında müsəlmanlar arasında ixtilaf olduğuna görə bu haqda Allah və Onun rəsulunun buyurduğuna əməl edilməsi əmr olunur. Amma bu mübahisə başqa bir məsələ (təharət, dəstəmaz, oruc və s.) haqqında olsaydı, Allaha, Onun rəsuluna və əmr sahiblərinə itaət deyil, müraciət olunması əmr edilərdi.

Elmdə möhkəm və dəyişməz olan kəslər

Yuxarıda qeyd olunmuş hədislərdən məlum oldu ki, Quranın Əsilmənasını yalnız Allah və elmdə dəyişməz, möhkəm olan Peyğəmbər və Əhli-beyt (ə) bilər. Lakin bəzi şəxslər iddia etmişlər ki, o həzrətlərdən başqa kimsələr də «ər-rasixunə fil-ilmi» sayıla bilərlər. Onlar öz iddialarına Əbu Dərdadan nəql olunmuş hədisi dəlil gətirirlər.

Əbu Dərda deyir ki, Allahın rəsulundan (s.ə.a. s) elmləri dəyişməz olan şəxslərin kimlər olduğu haqqında soruşulduqda o həzrət buyurdu: «Mən bərrat yəminuhu va sadəqa lisənuhu vastəqamə qalbuhu va mən affə bətnuhu va fərcuh. Fəzəlikə minər-rasixinə fil-ilm — Hər kəs camaatla rəftarında (ehtiyac olduqda) düzgün and içərsə, danışığında sadiq olarsa, qəlbi dəyişməz və sabit bir əqidəyə malik olarsa, qarnını (haram və şübhəli qidalardan), övrət yerini (haramlardan) qoruyarsa, o, elmi dərin və sabit şəxslərdən hesab olunar.» («Camiul- ulumi val-hikəm», c.11, s.19)

Lakin bu iddianı irəli sürənlər diqqət etsələr, görərlər ki, bu hədisdə Allahın rəsulu (s.ə.a) həmin xislətlərə malik olan şəxsləri «ər-rasixunə fil-ilm» deyil, «minər-rüsixinə film-ilm» hesab edir. Necə ki, məşhur və mötəbər hədisdə islam peyğəmbəri (s.ə.a): «Səlmənu minnə Əhləl- bəyt», — buyurmaqla Salmanın Əhli-beyt üzvlərindən deyil, əslində, o həzrətlərə həqiqi şəkildə tabe olanlardan hesab olunduğuna işarə edib. («Biharul-ənvar», c.65, s.55, hədis100; «əl-Ğarat», c.4, s.67; «əl-Mu`cəmul-kəbir», c.6, s.212; «Mərifətus-səhabə», c.9, s.283)

Yuxarıdakı hədisdə də Allahın rəsulu «minər-rasixinə fil-ilm» deməklə sadalanan xüsusiyyətlərə malik şəxslərin «ər-rasixunə fil-ilm» deyil, onların yolunu tutub gedənlərdən olduqlarını bildirir.

Çünki başqa hədislərə nəzər salsaq, görərik ki, orada «elmdə dərin olan şəxslər»-in açıq-aşkar şəkildə Peyğəmbər və Əhli-beytin (ə.s) olduğu qeyd olunmuşdur.
Əbu Bəsir imam Sadiqdən (ə) rəvayət edir ki, o həzrət buyurub: «İnnəl-Qur`ənə muhkəmun va mutəşəbih... Əmməl-ləzinə fi qulubihim zəyğun fəyəttəbi`unə mə təşəbəhə minhu ibtiğaəl-fitnəti vabtiğaə tə`vilihi „va mə yə`ləmu tə`viləhu illəllahu var-rasixunə fil- ilmi yəqulunə əmənnə bihi kullun min indi rabbinə“ var-rasixunə fil-ilmi hum Əlu-Muhamməd — Həqiqətən də, Quranın möhkəm və mütəşabih ayələri vardır... Qəlbləri haqdan batilə tərəf meyil göstərən kimsələr fitnə yaratmaq üçün mütəşabih ayələrə tabe olarlar (Allahın cisim olmasına, həzrət İsanın Onun oğlu olmasına, uca Tanrının qiyamət günü görünəcəyinə etiqad bəsləyərlər. Bunlar cahil insanlardır). „Quranın Əsilmənasını Allah və elmdə dəyişməz olanlardan başqa kimsə bilməz. Elmi sabit olan kimsələr (mütəşabih ayələri gördükdə batil fikirlərə yönəlməzlər, əksinə, belə) deyərlər: biz Qurana (bütünlüyü ilə) iman gətirdik. Onun ayələrinin hamısı Rəbbimiz tərəfindəndir.“ İmam (ə) sözünə davam edərək buyurdu: ayədə zikr olunan „ər-rasixunə fil-ilmi — elmi sabit olan şəxslər“ Ali-Muhəmməddir (ə.s).» («əl-Bürhan», c.1, s.271, hədis:11)

Fuzeyl ibn Yəsar deyir: «İmam Baqirdən (ə) „Quranın Əsilmənasını Allah və elmdə dəyişməz olanlardan başqa kimsə bilməz...“ ayəsindəki „ər-rasixunə fil-ilm (elmi sabit olan şəxslər)“-in kim olduğu soruşulduqda o həzrət buyurdu: Nəhnu nə`ləmuhu — (Elmi dəyişməz olanlar bizik). (Quranın) Əsilmənasını da biz bilirik.» («Təfsiri-Əyyaşi», c.1, s.187, hədis:7; «Biharul-ənvar», c.19, s.27; «əl- Bürhan», c.1, s.271, hədis:14)

Bu hədisin mislini Əbu Bəsir imam Sadiqdən (ə) nəql edib ki, o həzrət buyurub: «Nəhnur-rasixunə fil-ilm. Fənəhnu nə`ləmu tə`viləh — Elmi sabit və dəyişməz olan şəxslər bizik. (Allahdan sonra) Quranın təvilini (Əsilmənasını) məhz biz bilirik.» («Təfsiri-Əyyaşi», c.1, s.187, hədis:8; «Biharul-ənvar», c.19, s.27; «əl-Bürhan», c.1, s.271, hədis:15)

Bureyd ibn Müaviyə deyir: «İmam Baqirə (ə) ərz etdim: Allahın buyurduğu „va mə yə`ləmu tə`viləhu illəllahu var-rasixunə fil-ilm“ ayəsinin mənası nədir? O həzrət buyurdu: yə`ni: tə`viləl-Qur`əni kulləhu illəllahu var-rasixunə fil-ilm. Fə Rasulullahi əfzəlur- rasixin. Qad alləməhullahu cəmi`a mə ənzələ aləyhi minət-tənzili vat-tə`vil. Va mə kənəllahu munzilən aləyhi şəy`ən ləm yu`allimhu tə`viləh. Va ausiyəuhu min bə`dihi yə`ləmunəhu kulləh... əmənnə bihi kullun min indi Rabbinə... — Yəni: Quranın Əsilmənasını bütünlüyü ilə Allah və elmdə dərin olan kimsələrdən başqa şəxslər bilməz. Allahın rəsulu elmi sabit olanların ən üstünüdür. Belə ki, Allah ona bütün ayələrin nə üçün nazil olmasını və onların Əsilmənasını öyrətmişdir. Peyğəmbərə Allah tərəfindən elə bir ayə nazil olmamışdır ki, Allah onun Əsilmənasını ona öyrətməmiş olsun. Peyğəmbərdən sonra isə o həzrətin haqq canişinləri (imamlar əleyhimus-səlam) Quranın Əsilmənasını bütünlüyü ilə bilənlərdir. Quranın təvilini (Əsilmənasını) bilməyənlərin də borcudur ki, həmin ayələri oxuduqda desinlər: əmənnə bihi kullun min indi Rabbinə - biz Qurana iman gətirmişik. Onun ayələrinin hamısı Rəbbimiz tərəfindəndir.» («Təfsiri-Əyyaşi», c.1, s.187, hədis:6; «Biharul-ənvar», c.19, s.27; «əl-Bürhan», c.1, s.271, hədis:13. Bu hədisi qısa şəkildə nəql etdik.)

Bəzi şəxslər güman edə bilər ki, biz Quranın təvilinin, həqiqi mənasının yalnız Əhli-beytin (ə.s) bildiyini deməklə onlar haqqında mübaliğə edirik. Necə ola bilər ki, Peyğəmbərin ətrafında olan Əbu Zərr, Salman və Miqdad kimi səhabələr Quranın Əsilmənasını bilməsinlər?!

Qeyd etməliyəm ki, adları sadalanan səhabələrin elmi nə qədər çox olsa da, onları Peyğəmbər və Əhli-beytlə (ə.s) müqayisə etmək düzgün deyil. Çünki Peyğəmbərin Əhli-beyti (imamlar əleyhimus-səlam) o həzrətin Allah tərəfindən təyin olunmuş nümayəndələri, bunlar isə səhabələridir.

Burada mübarək bir hədisə nəzər salaq: «İbad ibn Süheyb deyir: imam Cəfər Sadiqə (ə) ərz etdim: əxbirni an Əbi Zərr. Ə huva əfzalu əm əntum Əhlul-bəyt? Fəqalə (ə): yəbnə Suhəyb, kəm şuhurus- sənəh? Fəqultu: isnə aşəra şəhran. Fəqalə: va kəmil-hurumu minhə? Qultu: ərbə`atə əşhur. Qalə: fəşəhru Raməzan minhə? Qultu: lə. Qalə: fəşəhru raməzan əfzalu əm əşhurul-hurum? Fəqultu: bəl şəhru raməzan?! Qalə: fəkəzəlikə Əhlul-bəyt. Lə yuqasu binə əhad... — Buyurun görək, Əbu Zərr üstündür, yoxsa siz Əhli-beyt?!

İmam Sadiq (ə) ondan soruşdu: ey İbn Süheyb, ilin neçə ayı var?
Dedim: on iki.
Həzrət buyurdu: on iki ayın neçəsi haram (hörməti qorunub müharibə edilməyən) aylardan sayılır? Dedim: 4 ay.
İmam (ə) buyurdu: Ramazan ayı həmin aylardan sayılırmı? Ərz
etdim: Xeyr!

Həzrət soruşdu: Ramazan ayı üstündür, yoxsa haram aylar (Rəcəb, Zilqədə, Zilhiccə və Muhərrəm)? Dedim: əlbəttə, Ramazan ayı.
İmam Sadiq (ə) buyurdu: biz Əhli-beyt də beləyik. Heç kəsi bizimlə müqayisə etmək olmaz. Necə ki, heç bir ayı Ramazan ayı ilə müqayisə etmək olmaz.» («Camiu əhadisiş-şiə», c.10, s.132, kitabussaum, hədis:14382; «İləluş-şərayi`», s.177, hədis:2)

Quranı öz rəyi ilə təfsir etmək

Görəsən, Peyğəmbər və Əhli-beytdən (ə.s) başqa kimsələr (alim və müctəhidlər) Qurani-Kərimi öz rəy və fikirlərinə əsaslanaraq təfsir edə bilərlərmi?

Mütəşabih ayələri möhkəm ayələrlə müqayisə edərək onların düzgün mənasını ortaya çıxarmaq şəriət baxımından heç də qəbahətli bir iş deyil. Çünki onları möhkəm ayələrlə yanaşı qoyduqda insan haqqa tərəf yönələr. Lakin mütəşabih ayələri möhkəm ayələrə təqdim etmədən təfsir etmək insanı haqdan batilə tərəf yönəldər və bu iş Quranı öz rəyi ilə təfsir etmək sayıldığı üçün şəriət tərəfindən qadağan olun- muşdur.

Bir çox mötəbər hədislərdə islam peyğəmbərindən nəql olunmuşdur ki, o həzrət buyurub: «Mən fəssəral-Qur`ənə bira`yihi fəlyətəbəvva` məq`adəhu minən-nər — Quranı öz rəyi ilə təfsir edən kəs cəhənnəm odunda oturmağa hazırlaşsın.» («Əvalil-ləali», c.4, s.37, hədis:154)

Digər bir hədisdə Allahın rəsulu (s.ə.a) buyurub: «Mən qalə fil- Qur`əni biğayri ilmin cə`ə yauməl-qiyəməti mulcəmən bilicəmin min nər — Elmi olmadan Quran ayələri haqqında danışan kəs (ərəsati- məhşərə) ağzına oddan licam vurulmuş halda gələr.» («Biharul-ənvar», c.3, s.223, hədis:14; «Sünəni-Tirmizi», c.10, s.206, hədis:2874)

Başqa bir rəvayətdə Əbu Bəsir deyir: «İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurdu: mən fəssəral-Qur`ənə bira`yihi in əsabə ləm yu`cər va in əxtaə fə huva əb`adu minəs-səmə` - Quranı öz rəyi ilə təfsir edən kəs ayənin düzgün mənasını tapa bilsə də, ona (Mütəal Allah tərəfindən) əcr verilməz (Çünki o, qadağan olunmuş yola əl atmışdır). Əgər bu işdə xətaya yol versə, o, (Allah dərgahından, Onun rəhmətindən) yerdən göyə qədər uzaqlaşdırılar.» («Biharul-ənvar», c.89, s.110, hədis:13)

Əmr ibn Şüeyb deyir: «Bir gün Allahın rəsulu (s.ə.a. s) evindən
çıxdıqda bir dəstə elə insanla rastlaşdı ki, onlar söhbət etdikdə Quran ayələrinə istinad edirdilər (Onların bəzisi öz iddiasını irəli sürmək üçün bir ayə söyləyir, digəri isə zahirdə onun əksinə görünən başqa bir ayə deyirdi). Həzrət Peyğəmbər onları belə gördükdə qəzəblənərək buyurdu: bihəzə zallətil-uməmu qabləkum bixtiləfihim... va innəl- Qur`ənə ləm yunzəl liyukəzzibə bə`zahu bə`zan. Va ləkin nəzələ yusaddiqu bə`zuhu bəzan. Fə mə araftum fə`məlu bihi va mə təşəbəhə aləykum fə əminu bih — Əvvəlki ümmətlər buna görə yollarını azaraq həqiqətdən uzaqlaşmışdılar. Şübhəsiz ki, Quranın bəzi ayələrinin bəziləri ilə təkzib olunması üçün nazil olmayıb. Əksinə, o, nazil olub ki, bəzi ayələri digərlərini təsdiqləsin. Siz də başa düşdüyünüz ayələrə əməl edin, dərk etməyib şübhəyə düşdüyünüz ayələrə isə iman gətirib onların haqq olduğunu təsdiqləyin!» («əd-Durrul-mənsur», c.2, s.6)

Alim olmayan şəxslərin Quran ayələrinə istinad etmələri bəyənilmir. Çünki onlar bəzən öz əqidələrini sübuta yetirmək üçün nəsx edən ayə əvəzinə nəsx olunmuş bir ayəyə istinad edirlər, möhkəm ayə əvəzinə mütəşabih ayəni dəlil gətirirlər. Yaxud, ümumi məna ifadə edən söz əvəzinə mənası xüsusi olan kəlməyə müraciət edirlər. Ayənin batinindən qəflətə düşüb zahirinə yönəlirlər. Elə buna görə də, həmin şəxslər həm özləri yollarını azır, həm də digər insanları cəhalət və azğınlığa sürükləyirlər. Əslində, belə şəxslərə vacibdir ki, təfsir üsulu elmini dərindən araşdırmadan, bu elmə yaxşı bələd olmadan bu işə girişməsinlər və öz rəyləri ilə Allah kəlamını təfsir etməsinlər.

Mərhum Əllamə Məclisi öz kitabında Muhəmməd ibn İbrahim ibn Cəfər Nömaninin təfsir əsərindən, o da mötəbər sənədlərlə İsmail ibn Cabirdən rəvayət edir ki, o dedi: "İmam Cəfər Sadiqdən (ə) eşitdim ki, buyurur: "...Va`ləmu rahiməkumullah. İnnəhu mən ləm yə`rif min Kitəbilləhi azzə va cəll ən-nəsixa minəl-mənsuxi val-xassa minəl- ammi val-muhkəmə minəl-mutəşəbihi var-ruxasa minəl-azaimi val- Məkkiyyə minəl-Mədəniyyi va əsbəbət-tənzili val-mubhəmə minəl- Qur`əni fi əlfəzihil-munqati`ati val-muəlləfəti va mə fihi min ilmil- qazai val-qadər vat-təqdimi vat-təxiri val-mubəyyəni val-amiqi vaz- zahiri val-bətini val-ibtidə`i val-intihə` vas-suəli val-cəvab val-qat`i val-vasl val-mustəsnə minhu val-cərri fih vas-sifəti limə qablə mimmə yədullu alə mə bə`d. Val-muəkkədi minhu val-mufəssal va azaimihi va ruxasih va məvazi`a fəra`izihi va əhkəmih va mə`nə haləlihi va haramihil-ləzi hələkə fihil-mulhidun val-mausuli minəl-əlfəzi val-məhmuli alə mə qablihi va alə mə bə`dih. Fə ləysə bialimin bil-Qur`əni va lə huva min əhlihi va mətə məddə`a mə`rifətə həzihil- əqsəmi muddə`in biğayri dəlilin fəhuva kəzibun murtəbun muftərin aləllahil-kəzibə va rasulihi va mə`vahu cəhənnəm va bi`səl-məsir — Həqiqətən də, Allah təbarək və təala Muhəmməd peyğəmbəri (s.ə.a. s) göndərməklə peyğəmbərliyə son qoydu. Belə ki, ondan sonra peyğəmbər olmayıb. Ona kitab (Quran) nazil etdi. Quranla da səmavi kitab nazil etməyə son qoydu. Belə ki, həmin kitabdan sonra başqa bir kitab nazil etməyib. O kitabda halal və haram olanları bəyan etdi. Quranın halal buyurduğu qiyamətədək halal, haram buyurduğu isə qiyamətə qədər haramdır...

İmam Sadiq (ə) sözünə davam edərək buyurdu: Allah sizə rəhm etsin, ey camaat! Bilin və agah olun ki, hər kəs izzət və cəlal sahibi olan Allahın nazil etdiyi kitabın nasix və mənsuxunu, xüsusi və ümumi sözlərini, möhkəm və mütəşabihini, müstəhəb və vacibini, Məkki, Mədəni surə və ayələrini, onların nazil olma səbəbini tanımasa, surələrin əvvəlindəki hürufi-müqəttəə işarələrini, Quranın cümlə quruluşunu, ondakı qəzavü-qədər elmini, cümlələrin hansının əvvəl, hansının sonra gəlməli olduğunu, hansı sözün aşkar, hansının dərin mənalı olduğunu, ayələrin zahir və batinini, mübtəda və xəbərini, onda olan sual və cavabı tanımasa, ayələrin harasında dayanmaq, harasını vƏsiletmək lazım olduğunu, istisna olunanı və istisna edəni, özündən əvvəl gələrək sonraya aid olan sifəti, təkid üçün işlənmiş və müfəssəl izahat verən sözü, hökmü dəyişməz və güzəştli ayələri, fərz və vacib əhkamın yerlərini, kafirlərin riayət etmədiklərinə görə həlak olduqları halal və haram hökmlərin mənasını, eləcə də sonra gəlib əvvələ aid olan sözləri bilməsə, belə bir kimsənin Quran haqqında elmi yoxdur və o, heç Quran əhli də deyil. Dəlil və sübutu olmadan bu növlərə bələd olduğunu iddia edən kəs yalançı və şübhəli danışan, Allaha və Onun rasuluna iftira atan kimsədir. Onun yeri cəhənnəm odudur və ora necə də pis bir dayanacaqdır." («Biharul-ənvar», c.93, s.3; «Təfsiri-Safi», c.1, s.39)

Quranın təfsiri ilə təvili arasında böyük bir fərq mövcuddur. Belə ki, bu sahədə çalışan bir çox insan Quranın təfsirini bilsə də, onun təvilindən xəbərsizdir. Onlar üçün bəyənilir ki, mütəşabih ayələrin məna və təvilini bilmədiklərinə görə Quranı təfsir etməkdən çəkinsinlər. Çünki Mütəal Allahın buyurduğu kimi, «Quranın təvilini Allah və elmdə dərin olanlardan başqa bir kimsə bilməz.»

Yaxşı olar ki, alim və ziyalı insanlar bu müqəddəs Kitabın təfsirini bilmək və onun ayələrindəki bəzi incəliklərə bələd olmaqdan ötrü əmirəl-möminin Əlidən (ə) nəql olunmuş 41 səhifəlik hədisi mütaliə etsinlər (Baxın: «Biharul-ənvar», c.93, s.4-45). Bu mübarək hədisdə o həzrət Qurani-Kərim haqqında insan ağlının heyran qaldığı dərinliklərə toxunmuşdur.

Həzrət Peyğəmbər və Əhli-beytdən (ə.s) nəql olunan hədislərin bəzisində: «Quranın bəzi ayələrinin zahiri bir məna, batini isə başqa bir məna daşıyır», — buyurulmaqda məqsəd həmin ayənin təvil və təfsirinə işarə etməkdir. Bəzi şəxslər Əhli-beytdən (ə.s) nəql olunmuş bu rəvayətləri düzgün anlamadıqlarına görə o həzrətlərin Quranın təhrif olunduğunu iddia etdiklərini güman ediblər. Halbuki, onlar Quranın təhrif olunmasına deyil, həmin ayələrdəki ifadələrin Əsilməna- sına işarə etmişlər.

Görkəmli hədis alimi mərhum Mirzə Hüseyn Nuri Təbərsi (vəfatı: h. q.1320) Quran ayələrinin təvili haqqında həzrət Peyğəmbər və Əhli- beytdən (ə.s) rəvayət olunmuş hədislərdən ibarət «Fəslul-xitab» adlı dəyərli bir əsər qələmə almışdır. Düşüncəsi dar və ürəyi pisliklə dolu səhv əqidəyə malik insanlar həmin əsəri gördükdə bu böyük alimin Quranın təhrif olunduğundan söhbət açdığını güman etmişlər. Halbuki, onun belə bir kitabı yazmaqda məqsədi, əslində, Quranın dərinliklərini, onun ayələrindəki məna incəliklərini və bəzi ayələrin təvilini (Əsilmənasını) üzə çıxarmaq olmuşdur.

Əlidən (ə) nəql olunmuş 41 səhifəlik hədisdə bu mövzu ilə əlaqədar işlənmiş ifadələri misal çəkmək olar. Məsələn, o həzrət buyurur: " Kuntum xayra ummətin uxricət lin-nəsi tə`murunə bil-mə`rufi va tənhaunə anil-munkəri va tu`minunə billəh... — Bu ayədə («Ali- İmran» surəsi, ayə:110) zikr olunan şəxslər «ümmətlərin ən yaxşısı, yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirən, Allaha iman gətirən (və hər gün imanını təzələyən)» şəxslərdə məqsəd müsəlman ümməti deyil, onların İmamlarıdır ki, Mütəal Allah tərəfindən belə bir tərifə layiq bilinmişlər. Çünki bu ümmətin arasında zina və livat edən, oğru, yol kəsən, zülm edən, içki içən, Allahın vacib buyurduğu hökmləri zay edən, Onun qoyduğu qayda-qanunları aşan nə çox insanlar vardır. Necə ola bilər ki, Allah öz kəlamında belə şəxsləri ümmətlərin ən yaxşısı hesab edərək onları tərifləsin?! Deməli, bu ayənin zahirində «kuntum xayra ummətin» yazılsa da, o, əslində, «kuntum xayra əimmətin» mənasını daşıyır.«

Gördüyünüz kimi, mübarək hədisdəki bu ifadə Qurani-Kərimin təhrif olunması demək deyil, onun təvilini və Əsilmənasını çatdırmaqdır. Əlbəttə, ayədəki belə diqqətəlayiq nöqtələri düzgün düşüncə və dərin ağıl sahibləri dərk edə bilərlər. Necə ki, təfsirini yazdığımız ayənin sonunda Mütəal Allah buyurur: «...Va mə yəzzəkkəru illə ulul-əlbəb — Bunları yalnız dərin ağıl sahibləri dərk edərlər.»

Lakin ürəyi qaralmış kimsələr mütəşabih ayələri gördükdə onları möhkəm ayələrə müraciət etmədən təfsir etdiklərinə görə haqq yoldan azaraq Allahın cisim olmasına, insanın öz işlərində məcbur olduğuna, Allahın işləri başqalarına təhvil verib Özünün bir iş görmədiyinə inanar, Mütəal Allahı yaratdıqlarına bənzədər və peyğəmbərlərin xətaya yol verib günah etmələrinə əqidə bəsləyərlər. Bütün bunlar belə kimsələrin yalnız mütəşabih ayələrə istinad etdiklərinə görədir. Məsələn, onlar ilk peyğəmbər olan Adəm (ə) haqqında «va asa Ədəmu Rabbəhu fəğava — » ayəsini («Taha» surəsi, ayə:121) gördükdə onu «İnnəllahəstafə Ədəmə va Nuhan va... — » ayəsi («Ali-İmran» surəsi, ayə:33) ilə yanaşı qoymadan həzrət Adəmin günah etməsinə etiqad bəsləyər və bunu dərk etməzlər ki, Mütəal Allah günah edən kimsəni peyğəmbərliyə seçməz. Yaxud onlar bəzi ayələrin zahirini dəlil gətirərək insanın etdiyi ibadətləri Allaha çatmaq üçün bir vəsilə olduğunu və özlərinin müəyyən məqama çatdıqdan sonra həmin ibadətlərə ehtiyac duyulmadığını söyləyərlər. Yaxud da edilən əməllərin insan ürəyinin paklanması üçün olduğunu iddia edib ibadətləri tərk etməyə yer qoyarlar. Halbuki, bütün bu təhriflər Quranı düzgün başa düşməzlikdən və onun ayələrinin Əsilmənasından uzaq düşməkdən irəli gəlir.