Din — Allah tərəfindən gələn qanun (ayə:19)

Bu və bundan əvvəlki ayənin ilk cümləsi təkid kəlmələri («ənnə» və «innə») ilə işlənmişdir. Bəzi müfəssirlər bu iki ayənin təkid sözlərinin hər ikisini həm «innə», həm də «ənnə» şəklində oxumuşlar. Amma onların Quranda yazılan şəkli (yəni: ilk ayədə «ənnəhu», sonrakı ayədə isə «innə» şəklində işlənməsi) məşhur qiraətə əsaslandığına görə mənaları da ona münasib bəyan olunmuşdur.

«Din» sözünün ilk mənası «itaət etmək, baş əymək» deməkdir. Tanrı tərəfindən göndərilən şəriətə də «din» adı verilmişdir. Habelə qanunu icra edib insanlara etdikləri əməllərə münasib olaraq mükafat, yaxud cəza vermək də «din» adlanır. Mütəal Allaha «maliki yaumid- din» deyilməsi də Onun mükafat verilən və ya cəzalandırılan günün sahibi olması deməkdir.

İnsanlar Mütəal Allah tərəfindən göndərilən qanuna başqa qanunlardan daha çox baş əyməlidirlər. Çünki Onun tərəfindən gələn qanuna itaət vacib sayılır. Başqa bir ibarə ilə desək, Allah tərəfindən gələn qanun digər qanunlardan üstün və onlara qalib gələndir. Buna əsasən, Rəbbimizin «əsmai-hüsnası (gözəl adları)»-ndan biri də «Dəyyan — (qələbə çalan)»-dır.

Mübarək bir hədisdə həzrət Peyğəmbər (s.ə.a. s) buyurub: «Aliyyun dəyyənu həzihil-umməh — Əli bu ümmətin zəfər çalanıdır.» («Biharul- ənvar», c.40, s.97)

Yaxud o həzrət üzünü əmirəl-möminin Əliyə (ə) tutaraq buyurub: «Yə Ali, əntə dəyyənu həzihil-umməh... — Ya Əli, sən bu ümmətin qələbə çalanısan...» («Biharul-ənvar», c.24, s.272)

Elə buna əsasən, o həzrət müharibələrin heç birində şəhid olmamışdır. Əmirəl-möminin Əlinin (ə) düşmənləri ona döyüş halında, yaxud digər adi hallarda qalib gələ bilmədikləri üçün o həzrəti namaz qıldıqda səcdədə ikən qətlə yetirdilər.

Qeyd olunmalıdır ki, «deyyan» sözü «dindarlığın yüksək səviyyəsində olmaq» mənasını da daşıyır. Bu baxımdan islam peyğəmbərinin sözündəki digər bir həqiqət Əlinin (ə) ümmətin ən dindar şəxsi olmasıdır.

Bəzi yerlərdə «din» sözü iki məna daşıyır. Onlardan biri «itaət edib baş əymək», ikincisi isə «mükafat vermək və ya cəzalandırmaq»-dır. Məşhur bir cümlədə buyurulmuşdur: «Kəmə tədinu tudənu — İtaət etdiyin qədər mükafatlandırılarsan» və ya «qarşı çıxdığın qədər cəzalandırılacaqsan.» Gördüyünüz kimi, burada ilk söz («tədinu») itaət etmək, sonrakı söz («tudənu») isə mükafat almaq və cəzalanmaq mənasında zikr olunmuşdur.

«əl-İsləm» sözünün mənasına gəlincə, o, təslim olmaq mənasını daşıyır. Yəni: Allahın bəyəndiyi din Onun buyurduqlarına təslim olmaqdır. İnsanların Allaha təslim olması fərqli olduğu kimi, onların müsəlman olmaları da fərqlənir.

Tarix boyu Allah tərəfindən peyğəmbərlər vasitəsilə göndərilən bütün din və şəriətlər Allahın əmrinə tabe olmağı tövsiyə etdiyi üçün islam hesab olunmuşdur. Ona görə də, 19-cu ayədə buyurulur: «İnnəd-dinə indəllahil-isləm — Həqiqətən də, Allah yanında din və şəriət islamdır (yəni: din istər keçmiş peyğəmbərlərin, istərsə də sonuncu peyğəmbərin dövründə Onun buyurduqlarına tabe olmaqdır).» Həzrət Nuh, Saleh, Musa, İsa və digər peyğəmbərlərin (ə.s) gətirdikləri din Allahın əmrinə təslim olmaq, baş əymək hesab olunduğuna görə həmin peyğəmbərlərin dövründə onlara həqiqi tabe olan şəxslərə də müsəlman demək olar. Lakin yaşadığımız dövrdə müsəlman o kimsəyə deyilir ki, sonuncu peyğəmbərin gətirdiyi din və şəriətə, Qurana tabe olsun.

Əslində, keçmiş peyğəmbərlərin ümməti sonuncu peyğəmbərin dininə tabe olmalıdır. Həzrət Musa və İsanın ümməti islam peyğəmbərinin peyğəmbərlik nişanələrindən xəbərdar olub ona tabe olmaq üçün o həzrətin intizarını çəkirdilər. Lakin onlar zülm və ədalətsizliyə yol verərək həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s) peyğəmbərlik məqamına çatdıqda müxtəlif bəhanələr gətirərək o həzrətə qarşı çıxdılar. Elə bu səbəbdən təfsirini yazdığımız ayənin sonunda Mütəal Allah buyurur: «Va məxtələfəl-ləzinə utul-kitəbə illə Yəhudi və xristianlara Kitab göndərdikdən sonra onlar zülmə yol verərək müsəlmanlardan ayrılıb keçmiş dövrdə tutduqları yolda (öz dinlərində) qaldılar.»

«İslam» sözünün digər mənası «ram etmək, ram olmaq» deməkdir. Nəql olunmuş mötəbər bir hədisdə həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s) buyurub: «Mə min ədəmiyyin illə va mə`ahu şəytan. Qilə: va mə`akə? Qalə: nə`am va ləkinnəllahə ə`anəni aləyhi fəəsləmə - Elə bir Adəm övladı yoxdur ki, onun yanında vəsvəsə edən şeytan olmasın. O həzrətə dedilər: ya Rəsuləllah, hətta sənin də? Peyğəmbər buyurdu: bəli, amma Mütəal Allah mənə kömək etdi ki, o, mənim qarşımda məğlub olaraq çarəsizlikdən ram (təslim) olsun.» («Biharul-ənvar», c.60; s.319; «əs-Sünənül-kübra», Beyhəqi, c.2, s.116)

Əli ibn İbrahim mötəbər sənədlərlə Muhəmmməd ibn Yəhya əl- Bağdadidən, o da əmirəl-möminin Əlidən (ə) rəvayət edir ki, o həzrət buyurub: «Mən bu gün sizə islamı elə bir şəkildə bəyan edərəm ki, o, nə məndən əvvəl bu cür izah edilmiş, nə də məndən sonra ediləcək: əl-İsləmu huvat-təslim vat-təslimu huval-yəqin val-yəqinu huvat-təsdiq vat-təsdiqu huval-iqrar val-iqraru huval-ədə` val-ədə`u huval-aməl. əl-Mu`minu əxazə dinəhu an Rabbihi. İnnəl-mu`minə yu`rafu imənuhu fi aməlih. Va innəl-kəfira yu`rafu kufruhu biinkərih. Yə əyyuhən-nəs! Dinəkum, dinəkum! Fə innəs-səyyiətə fihi xay- run minəl-hasənəti fi ğayrihi. İnnəs-səyyi`ətə fihi tuğfəru. Va innəl- hasənətə fi ğayrihi lə tuqbəlu — İslam dinini qəbul etmək Allahın əmrinə təslim olmaq deməkdir. Onun əmrinə təslim olmaq yəqinliklə baş verər. Yəqinlik din və şəriətə qəlbdə inanaraq onu təsdiqləmək deməkdir. Təsdiqi biruzə verməyin əlaməti Allahın, din və şəriətin haqq olduğunu dil ilə iqrar etməkdir. Dil ilə iqrar etməyin doğruluğu vacib əməlləri əda etməklə bilinər. Vacibatı əda etmək isə Allahın buyurduqlarına mükəmməl şəkildə əməl etməklə tamamlanar. Mömin o kimsədir ki, dinini öz Rəbbindən əxz etsin (yəni: Allahın buyurduqlarına əməl etsin). Həqiqətən də, mömin şəxsin imanı onun əməllərindən bilinər. Kafirin küfrü isə onun Allah buyuranları inkar etməsindən görünər.

Ey camaat, Mütəal Allah tərəfindən sizə bəxş olunmuş dini qoruyun, ona tabe olun! Çünki dindar kimsədən baş verən günah dinsizin yaxşı əməllərindən üstündür. Dindarın etdiyi günah bağışlanar, amma dinsiz bir şəxsin gördüyü yaxşı əməllər qəbul olunmaz.» («əl-Bürhan», c.1, s.274, hədis:5; «Biharul-ənvar», c.65, s.311)