Allahdan başqasından kömək istəmək olarmı?

Yardım diləməyi aləmlərin rəbbi olan Allaha həsr etməyimiz ona görədir ki, hər şeyi yaradan Odur.

Əgər bir şəxsdən yardım diləyirsənsə, bunun mənası yardımı yenə də Allahdan diləməkdir. Çünki həmin şəxsin özünü də, əlində olan nemətləri də Allah yaratmışdır. Elə bu baxımdan Allahdan başqa bir kəsdən (məsələn, ata-anadan, qardaşdan, yaxud peyğəmbərdən, imamdan) kömək istəməyi üç cür təsəvvür etmək olar:

1. Əgər biz bir şəxsə «mən ancaq səndən kömək istəyirəm» desək, bu növ kömək istəməyimiz küfrdür.
2. Əgər kömək edən şəxsə desək ki, «mənə kömək edən həm sən- sən, həm də Allah», bunun nəticəsi şirkdir (Allaha şərik qoşmaqdır).
3. Əgər həmin şəxsə «Allahın sənə bəxş etdiyi nemətdən və qüdrətdən mənə kömək et!» desək, bunun mənası nə küfrdür, nə də şirk. Çünki biz o şəxsə Allah təala tərəfindən bəxş olunan nemətlərdən istəyirik. O şəxs də Allahın izni ilə lazım olan, yaxud məsləhət olan yerdə bizə kömək edir.

Burada diqqət edəcəyimiz nöqtə budur: xəlq etmək, yaratmaq Mütəal Allahın ixtiyarındadır. Yaradan və yaşadan Odur. Lakin Ulu Tanrımız öz qüdrət və bacarığından birinə bəxş etsə, həmin şəxs Onun izni ilə istədiyini yarada bilər, yaxud ölünü diriltmək və xəstəyə şəfa verməklə onları yaşada bilər. Mütəal Allah Qurani-Kərimdə buyurur: «Biz İsanı Bəni-İsrailə peyğəmbər göndərdikdə o dedi: mən Rəbbiniz tərəfindən sizə elçiyəm və özümlə sizin üçün peyğəmbərliyimin nişanəsini gətirmişəm. Sizin üçün palçıqdan quşabənzər bir surət düzəldib ona üfürərəm, o da Allahın izni ilə quş olar. Mən Allahın izni ilə anadangəlmə korlara və ala xəstəliyinə düçar olanlara şəfa verər və ölüləri dirildərəm. Evinizdə yediyiniz və yığıb saxladıqlarınızdan sizə xəbər verərəm. Əgər möminsinizsə, bunda mənim peyğəmbərliyimin nişanəsi vardır.» («Ali-İmran» surəsi, ayə:49)

Qurani-Kərimin digər bir yerində Mütəal Allah həzrət İsaya buyurub: «(Ey Məryəm oğlu İsa!) Sənə və anana verdiyim nemətimi yadına sal! Mən səni müqəddəs Ruhla (qüdrətlə) dəstəklədim, sən həm beşikdə uşaq ikən, həm də yetkin çağında camaatla danışırdın. Sənə kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətdim. Sən Mənim iznimlə palçıqdan quşa bənzər bir şey düzəldib ona üfürdüyün zaman o Mənim iznimlə quş olurdu. Sən Mənim iznimlə anadangəlmə korlara və ala xəstəliyinə düçar olanlara şəfa verir və Mənim iznimlə ölüləri (qəbrdən çıxardaraq) dirildirdin. Sən Bəni-İsrailə açıq-aşkar möcüzələrlə getdikdə Mən (onların bəlasını və şərrini) səndən dəf etdim.» («Maidə» surəsi, ayə:110)

«Hidayət» kəlməsi

«İhdin ə (bizi hidayət et!)» cümləsi əmr formasında işlənərək, Mütəal Allahdan yol göstərməsini diləməkdir. Qeyd etməliyəm ki, «ihdin ə (bizi hidayət et!)» kəlməsi zahirdə əmr şəklində işlənsə də, bu kəlmə ilə Mütəal Allaha müraciət edildikdə o, yalvarmaq, xahiş etmək və diləmək mənasını daşıyır.
Üsul elmi öyrənən alimlər və ziyalı təhqiqatçılar bilirlər ki, əmr kəlmələri (məsələn, hidayət et, gəl, get və s. kimi sözlər) xitab edən və müraciət edilən şəxsdən asılıdır. Bu kəlmələr məna baxımından üç qismə bölünür:
— Əmr
— Xahiş
— İltimas etmək, diləmək.

1) Əgər xitab edən müraciət edilən şəxsdən üstündürsə, bu kəlmələr əmr mənasını daşıyır. Məsələn, Allah təalanın öz bəndələrinə, peyğəmbərin müsəlmanlara, ata-ananın övlada müraciət etməsi və s. əmr mənasında işlənir. Burada müraciət edilən şəxslərin əmr olunan sözlərə əməl etməməsi günah sayılır. Çünki bu kəlmələrlə Mütəal Allah, peyğəmbər və ata-ana bir işin yerinə yetirilməsini istəyir.

2) Əgər bir şəxs bu əmr kəlmələri ilə öz səviyyəsində olan şəxsə (məsələn, hər hansı bir insana) müraciət edərsə, həmin kəlmələr əmr deyil, xahiş mənasını daşıyar. Burada müraciət edilən şəxs həmin işi yerinə yetirməsə, onun bu əməli günah sayılmaz. Çünki bu kəlmələr artıq əmr mənasından çıxıb xahiş mənasında işlənir.

3) Əgər bir kəs özündən üstün olan səviyəyə (məsələn, Allah təalaya, peyğəmbərə, ata-anaya, ustada və s. şəxslərə) bu kəlmələrlə müraciət edərsə, həmin sözlər iltimas etmək, yalvarmaq və diləmək mənasını daşıyır. Çünki insan ehtiyacı olan bir şey üçün özündən üstün olana müraciət etməklə həmin şəxsə yalvarmış hesab olunur. Məsələn, biz salavat çəkdikdə Mütəal Allaha əmr etmək deyil, Ondan Peyğəmbər və Ali-Peyğəmbərə salam və salavat göndərməsini diləyirik. Yaxud, imam Zaman ağanın gəlişinin tezləşməsi üçün Mütəal Allaha müraciət edərək: «Əllahummə accil livaliyyikəl-fərac», — deməklə Ondan imam Zaman (ə)-ın zühurunun tezləşməsini diləyirik.

Elə bu baxımdan namaz qılan şəxs yuxarıda qeyd etdiyimiz mübarək «ihdinəs-siratal-mustəqim (bizi doğru yola hidayət et!)» ayəsini deməklə Mütəal Allaha müraciət edərək ondan düz yola hidayət olmasını diləyir. Çünki insan heç vaxt əmr ifadə edən cümlə ilə öz Xaliqindən hidayət olmasını tələb edə bilməz.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, «hidayət» kəlməsi istər haqq yol olsun, istərsə də batil, ümumi olaraq yol göstərmək mənasında işlənir. Lakin namaz qılan şəxs bu mübarək ayəni dedikdə öz rəbbinə müraciət edərək ümumi mənada hər hansı bir yola deyil, yalnız düz yola (sirati-müstəqimə) hidayət olmasını diləyir.

Məsum şəxslərlə digər insanların hidayət diləməsinin fərqi

«Fatihə» surəsindəki bu mübarək ayə peyğəmbərin özü və ümməti üçün nazil olmuşdur. Lakin Mütəal Allahdan hidayət diləmək əziz peyğəmbərimizin ümmətinə aiddir. Çünki peyğəmbər Allah təala tərəfindən hidayət olunmuş bir şəxsdir. Mütəal Allah «Yasin» surəsində buyurur: «Yə sin! İnnəkə alə siratin mustəqim  — Ey peyğəmbər! Sən düz (haqq) yoldasan.» Elə buna əsasən, o həzrətin namaz qılarkən «ihdinəs-siratal-mustəqim (bizi düz yola hidayət et!)» deməkdə məqsədi haqq yola hidayət olmaq istəyi deyil. Çünki o həzrətin özü haqq yolda idi. Belə olduğu təqdirdə, görəsən, islam peyğəmbəri nə üçün «bizi düz yola hidayət et!» ayəsini oxuyurdu?

Buna cavab olaraq deməliyəm ki, əvvəla, peyğəmbərin bu ayəni deməkdə hədəfi namazda vacib olan ayəni digər müsəlmanlar kimi oxumaqdır.

İkincisi, bu barədə Əlidən (ə) belə rəvayət olunub: «Peyğəmbər kimi şəxslərin Allah təaladan hidayət diləməsi onların mübarək ömürlərinin sonuna kimi yolunu azmadan haqq yolda sabit qalmasını diləməsi deməkdir.» Bu rəvayət peyğəmbərin digər səhabəsi Übəy ibn Kəbdən də nəql olunmuşdur. («əl-Kəşşaf», Zəməxşəri, c.1, səh.15)

Üçüncüsü, hidayətin bir çox mərtəbəsi var. Elə bu baxımdan peyğəmbərin hidayət diləməsinin heç bir qəbahəti yoxdur. Çünki o həzrətin hidayət diləməsi olduğu məqamdan daha üstün bir məqama nail olmasını diləməsi mənasını daşıyır. Necə ki, peyğəmbərin elimdə ən yüksək dərəcəyə malik olmasına baxmayaraq, Mütəal Allah ona buyu- rur: «...Va qul: Rabbi, zidni `ilmən — ...(Ey Peyğəmbər!) De ki, ya Rəbbim, mənim elmimi artır.» («Taha» surəsi, ayə:114)

Qeyd etməliyəm ki, «hidayət (yol göstərmək)» iki qism təsəvvür oluna bilər:
1. İraətut-təriq (yol göstərmək);
2. İsal iləl-mətlub (yolu göstərməkdən əlavə insanı məqsədə çatdırmaq).

Hidayətin növlərini «Qəsəs» surəsinin 56-cı ayəsindən daha aydın başa düşmək olar. Mütəal Allah bu mübarək ayədə islam peyğəmbərinə buyurur: «İnnəkə lə təhdi mən əhbəbtə va ləkinnəllahə yəhdi mən yəşəu va huva ə`ləmu bil-muhtədin — (Ey peyğəmbər!) Həqiqətən də, sən istədiyini doğru yola yönəldərək məqsədə çatdıra bilməzsən, amma Allah istədiyi şəxsi hidayət edərək onu məqsədə çatdırar. Çünki O, hidayət olanları daha yaxşı tanıyır.»

Baxmayaraq ki, peyğəmbərlərin ən böyük vəzifəsi camaata yol göstərərək onları hidayət etməkdir, bu ayədə Mütəal Allah hidayətin ikinci qismi olan «isal iləl-mətlub»-u, yəni insana yol göstərməkdən əlavə onu məqsədə çatdırmağı Özünə həsr etmişdir.

Mütəal Allah digər bir ayədə buyurur: «Leysə aləykə hudəhum va ləkinnəllahə yəhdi mən yəşəu — (Ya Muhəmməd!) İnsanları doğru yola yönəltmək sənin borcun deyil (Sənin borcun ancaq haqq yolu onlara göstərməkdir). Allah hər kəsi istərsə, onu haqq yola yönəldərək hidayət edər (məqsədə çatdırar).»

Başqa bir ayədə Mütəal Allah buyurur: «Qul innəl-hudə hudəllah — (Ya peyğəmbər!) De ki, həqiqi mənada hidayət Allahın etdiyi hidayətdir (mənim borcum sizə ancaq din və şəriətin əhkamını öyrətməklə təqvalı olmağın yolunu göstərməkdir).»

Bunu daha sadə bir bəyanla belə deyə bilərik: bir şəxs ünvan soruşduqda ona iki növ yol göstərən olar. Onlardan biri ünvanı deməklə kifayətlənər. Digəri isə ünvanı deməkdən əlavə həmin şəxsi aparıb lazım olan yerə çatdırar. Elə bu baxımdan peyğəmbərlərin vəzifəsi din və şəriəti camaata bəyan etməklə haqq yolu onlara göstərməkdir. Lakin insanların qəlblərinə təsir edərək din və şəirət hökmlərini yerinə yetirməyə müvəffəq etmək Mütəal Allaha məxsusdur.

Qeyd etdiyimizdən əlavə, hidayəti başqa bir tərzdə də təsəvvür etmək olar:
1. Hidayəti-təkvini;
2. Hidayəti-təşrii.

Qurani-Kərimin «Taha» surəsinin 50-ci ayəsində belə buyurulur: «Rabbunəl-ləzi ə`ta kullə şey`in xalqahu summə həd ə - Rəbbimiz hər şeyə Öz xilqətini verən, sonra da ona doğru yolu göstərəndir.»

Yuxarıda qeyd etdiyimiz təkvini hidayəti canlı-cansız bütün varlıqlarda görmək olar. Məsələn, heyvanlar onlara əziyyət verənlə əziyyət verməyəni heç kəsdən öyrənmədən tanıyır. Siçan pişikdən qorxaraq qaçdığı halda, o, pişikdən də böyük olan qoyun və inəkdən qaçmır. Çünki qoyun və inək siçana zərər verən heyvan deyil. Təzəcə dünyaya gəlmiş körpə hələ gözünü açmadan və heç kəsdən bir şey öyrənmədən anasının sinəsini axtarır. Arı bağ-bağatı gəzərək güllərin, çiçəklərin arasından bal istehsal etmək üçün lazım olan maddələri seçməyi bir kəsdən öyrənməyib. Kainatda mövcud olan bütün bu işlər məhz Mütəal Allahın bəxş etdiyi təkvini hidayətin nəticəsindədir.

Burada təkvini hidayətin xüsusi bir növünə də işarə etmək istərdim. Həmin növ hidayət Mütəal Allahın bəzi bəndələrinə peyğəmbərlik, yaxud imamlıq vəzifəsi vermək üçün lütf etdiyi xüsusi bir inayətidir ki, onlar qeyd etdiyimiz hidayətin vasitəsilə məsum (bütün günahlardan və pis işlərdən uzaq) olaraq tutduqları həqiqət yolunda kainatda yaşayan bütün insanlara örnək olsunlar. Bu qism təkvini hidayət yuxarıda qeyd etdiyimiz «isal iləl-mətlub»-un ən yüksək dərəcəsidir. Mütəal Allah onu xüsusi şəxslərə əta etmişdir.

Burada belə bir sual meydana çıxa bilər ki, nə üçün bu məqam müəyyən şəxslərə verilib? Mütəal Allah bu növ hidayəti başqalarına versəydi, onlar həmin məqama çatmazdı?

Buna cavab olaraq qeyd etməliyəm ki, bu qism hidayət həmin şəxslərin qabiliyyət və istedadına baxılaraq verilmişdir. Çünki onlar Mütəal Allahın aləmi-zərdə «ə ləstu bi Rəbbikum (Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?)» müraciətinə ilkin olaraq «ləbbeyk (bəli, əlbəttə Sən bizim Rəbbimizsən)» deyən, ruhlar aləmində sınaq və imtahandan çıxan, həmçinin aləmi-zərdə illər boyu Mütəal Allahı zikr edən şəxslərdir. Allah təala onlara həmin qabiliyyət və istedadın qarşılığında peyğəmbərlik və imamlıq məqamı əta etmişdir.

Bu barədə mübarək bir hədisi qeyd etmək istəyirəm. Mərhum Şeyx Səduq mötəbər sənədlərlə əmirəl-möminin Əlidən (ə) rəvayət edib ki, o həzrət buyurub: «İnnəllahə təbərakə va tə`alə xaləqa nura Muhammədin (s) qablə... — Həqiqətən, Allah təbarək və təala göyləri, yeri, ərşi, kürsini, lövhü-qələmi, cənnəti, cəhənnəmi, həmçinin Adəm, Nuh, İbrahim ... və digər peyğəmbərləri yaratmazdan 424 min il öncə Muhəmməd peyğəmbərin nurunu xəlq edərək o həzrətlə birgə on iki hicab yaratdı: qüdrət hicabı, əzəmət hicabı, minnət hicabı, rəhmət hicabı, səadət hicabı, kəramət hicabı, mənzilət hicabı, hidayət hicabı, nübüvvət hicabı, rəfət hicabı, heybət hicabı və şəfaət hicabı. Sonra Mütəal Allah Muhəmməd peyğəmbərin nurunu qüdrət hicabında 12 min il həbs etdi. Lakin o həzrət həmin hicabda Allahı heç vaxt yaddan çıxarmayaraq bu müddət ərzində «Subhanə Rabbiyəl-ə`l ə» deyirdi. O həzrət əzəmət hicabında 11 min il həbs olunaraq orada «Subhanə Alimus- sirr» zikrini, minnət hicabında 10 min il həbs olunaraq «Subhanə mən huva qaimun lə yəlhu» zikrini, rəhmət hicabında 9 min il «Subhanər- rafi`il-ə`l ə», səadət hicabında 8 min il «Subhanə mən huva qaimun (və ya d əimun) lə yəshu», kəramət hicabında 7 min il «Subhanə mən huva ğaniyyun lə yəftəqir», mənzilət hicabında 6 min il «Subhanə Rabbiyəl-ə`ləl-kərim» zikrini, hidayət hicabında 5 min il «Subhanə Rabbil-arşil-azim», nübüvvət hicabında 4 min il «Subhanə Rabbil-`izzəti amm ə yəsifun», rəfət hicabında 3 min il «Subhanə zil-mulki val-mələkut», heybət hicabında 2 min il «Subhanəllahi va bihamdih», şəfaət hicabında isə min il həbs olunaraq «Subhanə Rabbiyəl-azimi va bihamdih» zikrini deyirdi. Sonra Mütəal Allah o həzrətin adını lövhi- məhfuzda və ərşdə qeyd etdi. Sonra isə o həzrətin nurunu Adəm peyğəmbərin sülbündə qərar verərək, oradan Nuh peyğəmbərin sülbünə, oradan da birindən digərinə intiqal etməklə Abdullah ibn Əbdül- müttəlibin sülbündən dünyaya gətirdi. Sonra islam peyğəmbərinə altı mühüm kəramət bəxş etdi. Daha sonra isə o həzrətə xitab edərək buyurdu: «Yə Muhamməd! İzhəb ilən-nəsi fəqul ləhum: Qulu: lə iləhə illəllah, Muhammədun Rasulullah.... — Ya Muhəmməd! Get camaata de ki, „lə iləhə illəllah, Muhammədun Rasulullah“, — deyərək islam dinini qəbul etsinlər. » («Xisali-Səduq», «babi-isna əşər», hədis:7)

Bu hədisdən belə qənaətə gəlmək olar ki, təkvini hidayətin xüsusi növü olan bu məqamın verildiyi kəslər Muhəmməd peyğəmbər (s.ə. a. s) kimi aləmi-zərdə imtahandan alnıaçıq çıxmış şəxslərdir. Əgər həmin qabiliyyət, istedad və ləyaqət başqalarında da olsaydı, Mütəal Allah bu məqamı onlara da verərdi. Lakin olmayıb deyə verməyib.

Bunu da qeyd etməliyəm ki, bəzi şəxslər peyğəmbərlərə peyğəmbərlik məqamının onların dünyaya gələrək müəyyən yaşa çatmasından sonra verildiyini güman edirlər. Halbuki, həmin məqam onlara hələ dünyaya gəlməzdən öncə ruhlar aləmində əta olunmuşdu. Bu sözümüzün şahidi islam peyğəmbərindən nəql olunmuş məşhur bir hədisdir. Həmin hədisdə həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s) buyurub: «Kuntu nəbiyyən va Ədəmu beynəl-mə`i vat-tin — Adəmin (ə) suyu torpağına qatılmamışdan (ilk insan yaranmamışdan qabaq) mən peyğəmbər idim. (Mütəal Allah bu məqamı mənə o zamandan vermişdir.)» («əl-Bəd`u vət-tarix», c.1, s.266; «Təlxisu kitabil-istiğasə», c.1, s.65)

Qeyd etdiyimiz bu hədis Əhməd ibn Hənbəlin «Müsnəd» adlı əsərində belə nəql olunmuşdur: «Kuntu nəbiyyən va Ədəmu beynər-ruhi val-cəsəd — Adəm peyğəmbər ruh ilə bədən arasında olanda (yaranmamışdan öncə) mən peyğəmbər idim.» («Müsnədi-Əhməd», c.4, s.66)

Dünyaya gəlməzdən öncə bəzi şəxslərə peyğəmbərlik və imamlıq məqamının verilməsi onların xüsusi ləyaqətlərinin nəticəsindədir.

Hidayəti-təşriiyə gəlincə, o, peyğəmbərlərin vasitəsilə həyata keçirilir. Onlar Mütəal Allah tərəfindən Onun təyin etdyi din və şəriəti camaata bəyan edirlər ki, insanlar onların göstərdiyi yolla getməklə səadətə çatsınlar. Başqa bir ifadə ilə desək, peyğəmbərlər tərəfindən bəyan edilən əhkami-xəmsə (insanları məsləhət olan işlərə dəvət edib fitnə-fəsad mənbəyi olanlarından çəkindirərək vacib, müstəhəb, mübah, haram və məkruh adlanan beş hökm) təşrii hidayətdir (yaxud hidayətin birinci növü olan iraətut-təriqdir).

«Sirati-mustəqim (düz yol)» hansı yoldur?

«İhdinəs-siratal-mustəqim» ayəsindəki «sirat» kəlməsi yol mənasında işlənir. Lakin, bildiyimiz kimi, yollar müxtəlifdir, onlardan düz olanı da var, əyri olanı da. Şübhəsiz ki, yol nə qədər hamar və düz olsa, insan bir o qədər məqsədə rahat və tez çatar. Elə bu səbəbdən Mütəal Allah insanlara öyrədir ki, onlar Allaha ibadət edib namaz qıldıqları zaman Rəbblərindən düz yola (sirati-mustəqimə), məqsədə tez və rahat çatdıran yola hidayət olmalarını diləsinlər.

Burada belə bir sual meydana çıxır: görəsən, ayədə zikr olunan «sirati-mustəqim (düz yol)» hansı yoldur?

Bəzi müfəssirlər «sirati-mustəqim»-in Qurani-Kərim, yəni din və şəriətdə olan qayda-qanunlar olduğunu qeyd ediblər. Digər müfəssirlərin fikrinə əsasən, «sirati-mustəqim» Qurani-Kərimdə olan qaydaqanunları icra edən şəxslər, yəni peyğəmbər və o həzrətin haqq canişini olan məsum imamlar (ə.s)-dır. Lakin yaxşı diqqət etsək, görərik ki, bu kəlmədə qeyd olunan hər iki məna mövcuddur. Çünki insan Qur`ani-Kərimdə olan ayələrə əməl etsə, yaxud rəftarında peyğəmbərə və imamlara tabe olsa, düz yolda olanlardan sayılar.

Rəvayət və hədislərə diqqət yetirsək, görərik ki, Əhli-beyt (ə.s) camaatı ikinci mənaya, yəni peyğəmbər və imamlara tabe olmağa təşviq etmişlər. Çünki Quran ayələrinin dərinliklərini hamı qavraya bilməz, qavraya bilənlər isə hərəsi bir cür başa düşər. Belə olduğu təqdirdə, sirati-müstəqim vahid bir yol olmaz.

Həmmad ibn İsa deyir: mən imam Sadiqdən (ə) «sirati-mustəqim» barəsində soruşdum. O həzrət buyurdu: «Huva əmirul-mu`minin — O (sirati-mustəqim), əmirəl-möminin Əli ibn Əbu Talibdir (onun getdiyi yoldur).» («Məanil-əxbar», Şeyx Səduq, s.32)

Başqa bir rəvayətdə Əbulaliyə və peyğəmbərin əmisi oğlu İbn Abbasdan nəql olunub ki, onlar deyiblər: «Huva eyis-siratul-mustəqimu Rasulullah va sahib əhu — Sirati-müstəqim peyğəmbər və o həzrətlə gecə-gündüz həmsöhbət olan Əli və Fatimədir (yəni kişilər üçün peyğəmbər və Əli, qadınlar üçün də Fatimeyi-Zəhradır).» («Sirətul-imam əmiril-mu`minin fıl-buğat», s.11; «əd-Durrul-mənsur», c.1, s.15; «əl- Bəsair», c.1, s.129,154)

Mütəal Allah Qurani-Kərimdə həzrət peyğəmbərə buyurub: «Və innəkə lətəd`uhum ilə siratin mustəqim... — (Ya peyğəmbər), sən onları düz yola dəvət edirsən...» («Muminun» surəsi, ayə:74)

Başqa bir ayədə buyurub: «Ə ləm ə`həd ileykum yə bəni-Adəmə ən lə tə`buduş-şeytan, innəhu ləkum aduvvun mubin. Va əni`buduni, həzə siratun mustəqim — Ey Adəm övladı, məgər Mən sizə: şeytana ibadət etməyin, o, sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Və: Mənə ibadət edin, doğru yol budur — deyə buyurmadımmı?!» («Yasin» surəsi, ayə:60, 61)

Yuxarıda qeyd etdiyimiz «(Ya peyğəmbər), sən onları düz yola dəvət edirsən...» ayəsinin təfsirindən məlum olur ki, «sirati-mustəqim» müxtəlif şəxslərin deyil, yalnız peyğəmbər və Əhli-beytin tutduğu yoldur. Necə ki, imam Sadiqdən (ə) nəql etdiyimiz hədisdə də, o həzrət «sirati mustəqim»-in əmirəl-möminin Əli (ə) olduğunu buyurur. Lakin bir çox şəxslər din və şəriətdən uzaqlaşaraq sirati-mustəqim əvəzinə şeytanın vəsvəsəsi ilə müxtəlif təriqət və məzhəblər yaradıblar. Buna dəlil Qurani-Kərimin «Ə`raf» surəsinin 16-cı ayəsidir. Bu ayədə Mütəal Allah buyurub: «(İblis) dedi: Sən məni (Adəmə səcdə etmədiyimə görə) dərgahından uzaqlaşdırıb cənnətdən qovduğun üçün mən də Sənin düz yolunun (sirati-müstəqimin) üstündə oturub (insanların Sənə düzgün ibadət və itaət etmələrinə) mane olacağam (yəni onları müxtəlif təriqət və məzhəblərə, batil əqidələrə parçalanmağa sövq edəcəyəm)».

Bunu da qeyd etməliyəm ki, ərəb dilində yol mənasını verən bir ne- çə kəlmə var: «təriq», «səbil» və «sirat». «Təriq və səbil» kəlmələri həm tək halda (yol), həm təsniyədə (ikilikdə «təriqan, səbilan» — iki yol), həm də cəm şəklində («turuq, subul» yollar mənasında) işlənir. Lakin «sirat» kəlməsi heç bir yerdə təsniyə və cəm şəklində işlənməyib, yal- nız tək halda işlənir. Çünki «sirati-mustəqim» yalnız bir yoldur.
Elə buna əsasən, müxtəlif məzhəb və təriqətlərin hamısı düz ola bilməz. Onlardan yalnız biri düz olduğu üçün qalanları batil sayılır.

Elə bu ayəyə əsasən, müxtəlif məzhəb və təriqətlər sirati-müstəqim deyil, əksinə, əyri və təhrif olunmuş yollardır.

Bundan əlavə, qeyd etməliyəm ki, sirati-müstəqim elə əzəmətli bir yoldur ki, Mütəal Allah Quranın bəzi ayələrində onu Özünə aid edir. Bu barədə aşağıdakı ayələrə nəzər salaq:

«Şura» surəsi 53-cü ayədə buyurulur: "Va innəkə lətəhdi ilə siratin mustəqim. Siratill əhil-ləzi ləhu mə fis-səməvati va mə fil-ərz... — (Ey peyğəmbər!) Həqiqətən də, sən insanları sirati-müstəqimə (doğru yola) yönəldirsən. Sirati-müstəqim elə bir Allahın yoludur ki, göylərdə və yerdə olan bütün varlıqlar Onundur. "

Başqa bir ayədə buyurulur: «Va yəral-ləzinə utul-`ilmə huval-haqqu va yəhdi ilə siratil-azizil-hamid — Elim verilmiş kimsələr sənə nazil edilənin (Quranın) haqq olduğunu və onun yenilməz qüvvət sahibi və (hər cür) tərifə layiq olan Allahın yolunu göstərdiyini görərlər.» («Səbə» surəsi, ayə:6)

Digər bir ayədə isə belə buyurulur: «Va həzə siratu Rabbikə mustəqimən... — Bu, sənin Rəbbinin doğru olan yoludur.» («Səbə» surəsi, ayə:126)

Gördüyümüz kimi, Mütəal Allah bu ayələrdə «siratillah», «siratil- əzizil-həmid» və «siratu Rəbbikə» deməklə sirati-müstəqimi (doğru yolu) Özünə aid etmiş olur.

Sonda bunu da qeyd etməliyəm ki, «fi təriqillah və fi səbilillah (Allah yolunda)» olan şəxslərin əməllərində riya, Allahdan başqasına ümidvar olmaq vasitəsilə, şirki-xəfiyyəyə (yəni adi insanların ağlına sığmayan, fikrinə gəlməyən müşrikliyə) rast gəlmək olar. Lakin sirati- müstəqim elə incə və dəqiq bir yoldur ki, zərrə qədər də müşriklik və riyası olan şəxs həmin yola daxil ola bilməz. Çünki o yol Mütəal Allahın Özünə aid etdiyi yol, peyğəmbər və imamların yoludur. Elə buna görə də, Mütəal Allah öz bəndələrinə əmr edir ki, gündəlik na- mazlarını qılarkən Rəbblərindən belə yüksək bir səviyyədə olan yola hidayət olmalarını istəsinlər.