İslam peyğəmbəri həzrət Muhəmməddən (s.ə.a. s) mötəbər sənədlərlə rəvayət olunub ki, o həzrət buyurub: «Bütün işlərinizi Allahın adı ilə başlayın. Çünki „kullu əmrin zi bəlin ləm yubdə` fihi bibismilləhir-rahmənir-rahim“ fəhuva əbtər — hər hansı bir mühüm iş Allahın adı ilə başlanmazsa, o işin sonu olmaz, nəticəsiz qalar. („Biharul-ənvar“, c. 73, s. 305)»

Digər bir rəvayətdə imam Baqir (ə) buyurub: «Allah tərəfindən nazil olan ilk yazı „bismilləhir-rahmənir-rahim“-dir.»

Başqa bir rəvayətdə o həzrət buyurub: «Nə vaxt „bismilləhir-rahmənir-rahim“ desən, Mütəal Allah səni yerlə göy arasında olan bəlalardan qoruyar.»

Digər bir rəvayətdə isə imam Sadiq (ə) buyurub: "Bizim şiələrimizdən kim hər hansı bir yerdə "bismillahir-rəhmanir-rəhim«i tərk edərək deməsə, Mütəal Allah onu elə bir çətinliyə, bəyənilməyən bir işə düçar edər ki, o vasitə ilə həmin şəxsin həm «bismillah» deməməyinin təqsirini bağışlasın, həm də ona Allahı yad etməyi düşündürsün."

Başqa bir rəvayətdə o həzrət buyurub: «Nə vaxt „bismilləhir-rah- mənir-rahim“ desən, Mütəal Allah səni yerlə göy arasında olan bəlalardan qoruyar.»

Ənəs ibn Malik rəvayət edir ki, islam peyğəmbəri buyurub: «Sətru mə beynə ə`yunil-cinni va aurati-bəni-Ədəmə izə nəzə`u siyəbəhum ən yəqulə bismilləhir-rahmənir-rahim — Adəm övladının hər hansı bir yerdə paltarını çıxarıb çılpaq olduğu zaman övrət yerini cin və mələklərin görməsindən qorumağının pərdəsi „bismilləhir-rahmənir- rahim“ deməsidir (bəyənilir ki, insan hamam və digər yerlərdə çılpaq olduğu zaman „bismillahir-rəhmanir-rəhim“ desin ki, cinlər və mələklər ona baxa bilməsin).»

İsa peyğəmbər haqqında nəql olunub ki, o həzrət bir qəbristanın ya- nından keçərkən gördü ki, Allahın əzab mələkləri bir meyitə əzab verirlər. İsa peyğəmbər işini görüb qayıtdıqda gördü ki, Allahın rəhmət mələkləri həmin meyitə tabaqlarda nur gətiriblər. Həzrət bu işə təəccüb etdi. Namaz qılaraq bu işin sirrini Mütəal Allahdan soruşdu. İzzət və cəlal sahibi olan Allah İsa peyğəmbərə vəhy etdi ki, bu qəbrin sahibi dünyasını dəyişəndən indiyədək Mənim əzabımda həbs olunmuşdu. O, dünyasını dəyişdiyi zaman həyat yoldaşı hamilə idi. Ana uşağı dünyaya gətirərək neçə il tərbiyə etdikdən sonra onu məktəbə göndərdi. Həmin uşaq bu gün müəllimdən «bismillahir-rəhmanir-rəhim» kəlməsini öyrənib. O, Mənim adımı öyrənərək yerin üstündə «bismilləhir-rahmənir-rahim» dediyinə görə Mən yerin altında onun atasına əzab verməkdən həya edirəm. Odur ki, Mən bu gün o uşağın atasını bağışladım.

İslam peyğəmbəri həzrət Muhəmməddən (s. ə. a. s.) rəvayət olunub ki, o həzrət buyurub: «Mən rafə`a qirtasən minəl-ərzi fihi bismilləhir-rahmanir-rahim icl ələn ləhu tə`ala kutibə indəllahi minəs-siddiqin va xuffifə ən valideyhi va in kən ə muşrikeyn — Hər kəs „bismilləhir-rahmənir-rahim“ (və yaxud Quran ayəsi) yazılmış kağızı Allahın adına (kəlamına) hörmətsizlik olmasın deyə yerdən götürsə, o, Allah dərgahında siddiqlərdən (Allahı həqiqi mənada təsdiq edənlərdən) hesab olunar və etdiyi bu əmələ görə onun ata-anasının əzabı müşrik olsalar belə yüngülləşər.»

«İsmi-ə`zəm» nədir?

Allahın adları arasında «ismi-ə`zəm» o ada deyilir ki, Mütəal Allah onu yaratdıqlarına (cinni-insə) bildirməyib. Lakin bəzi peyğəmbərlərə və onların canişinlərinə izn verib ki, Mütəal Allahı o adla çağırsınlar (dua etsinlər). Mötəbər rəvayətlərdə peyğəmbər və o həzrətin Əhli-beytindən nəql olunub ki, onlar dua etdikdə belə deyiblər: "Əllahummə inni əs`əlukə bismikəl-əzim — Ey Allah! Səni əzəmətli adına ("bismillahir-rəhmanir-rəhim"ə) and verirəm!" Bəzi mühüm yerlərdə isə belə dua ediblər: «Əllahummə inni əs`əlukə bismikəl-ə`zam — Ey Allah, Səni and verirəm daha əzəmətli adına!» Bəzi zəruri vəziyyətlərdə isə belə dua ediblər: «Əllahummə inni əs`əlukə bismikəl-ə`zamil-ə`zam — Ey Allah! Səni and verirəm ən əzəmətli adına!»

Elə bu dualardan məlum olur ki, Allahın əzəmətli adı «bismilləhir-rahmənir-rahim»-dir. Daha əzəmətli adı "ismi-ə`zəm"dir. Mütəal Allah onu yaratdıqlarından bəzi peyğəmbərlərə və onların canişinlərinə bildirib ki, lazım olan yerdə və ya möcüzə göstərmək, haqq olduqlarını sübuta yetirmək üçün ondan istifadə etsinlər. Ən əzəmətli adını ("ismi ə`zəmi-ə`zəmi«ni) isə gizli saxlayıb, yaratdıqlarından hətta peyğəmbərlərinə də bildirməyərək yalnız özünə həsr etmişdir.

Dua əhlindən cümə günü gün batana yaxın «Simat» duasını oxuyan möminlər yaxşı bilirlər ki, bu duanın axırında imam Muhəmməd Baqir, imam Sadiq, həmçinin imam Zaman (əleyhimussəlam) belə deyiblər: «Ey Allah, Səni and verirəm bu duaya! Səni and verirəm o isimlərinə ki, onların təfsirini və batinini (dərinliyini) Səndən başqa bir kimsə bilmir.»

Bu cümlələrdən məlum olur ki, Allah təalanın bəzi adlarının təvilini, təfsirini və batinini hətta peyğəmbərlər və imamlar da bilmirlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz «ismi-ə`zəmi-ə`zəm» də o adların ən fəzilətlisidir ki, izzət və cəlal sahibi olan Tanrımız kövni-məkanı (yeri-göyü), bütün varlığı yaratmaq və yaxud qiyamət günü bütün aləmin ömrünə son qoymaq üçün ondan istifadə edər.

Rəbbimiz adi insanlar üçün bəyənib ki, hər bir işə başlayanda Onu yad etsinlər. Amma Allahın zatını (necə olduğunu) insanlar dərk etmədikləri üçün Mütəal Allah icazə verib ki, onlar hər bir işi «billəhir- rahmanir-rahim (mehriban və bağışlayan Allahla başlayıram)» demək əvəzinə «bismilləhir-rahmənir-rahim (mehriban və bağışlayan Allahın adı ilə başlayıram)» desinlər. Elə buradan məlum olur ki, «bismilləhir-rahmənir-rahim» cümləsindəki «ism» kəlməsi məhz «be» hərfi ilə «Allah» kəlməsi arasında vasitə olmaq məqsədilə deyilir.

Qeyd etdiklərimizdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, insanlar Mütəal Allahın ismini dərk edə bilərlər. Onun zatını isə heç kəs dərk edə
bilməz.

Deməliyəm ki, hər bir şeyin bir adı var, bir də özü. Bir şeyin adını çəkmək onun həqiqətinə varmaq demək deyildir. Əgər əşyanın adını çəkməklə onun özünə çatmaq mümkün olsa, onda «od» kəlməsini deyərkən gərək insanın ağzı yansın, «bal» deyərkən, «halva» deyərkən gərək insanın ağzı şirin olsun. Həmçinin əgər hər kəsin ismi onun özünün eyni olsa, gərək həmin şəxsin ölməsi ilə onun ismi də məhv olaraq aradan getsin. Elə bu baxımdan insanlar «bismilləhir-rahmənir- rahim» deyərkən yalnız Mütəal Allahın adını dilə gətirə bilərlər. Çünki Onun zatı və həqiqəti ismindən tamamilə ayrıdır.

Mütəal Allahın bir çox adları vardır. Qurani-Kərimdə bu barədə buyurulur: «Va lilləhil-əsmə`ul-husnə, fəd`uhu bihə - Allahın gözəl adları var, Onu həmin adlarla çağırın!» Lakin bu adların ən üstünü Allah kəlməsidir ki, ona elmi-ədəbi dildə «ləfzi-cəlalə» deyilir. Rəbbimizin digər adları «ləfzi-cəlalə (Allah kəlməsi)» kimi deyil. Bu kəlmə beş hərfdən ibarətdir. Bu hərflərdən hansı birini azaltsan, yerdə qalan hərflər yenə də Allaha işarə edir. Məsələn, mübarək «Allah» kəlməsi, əslində, «Əl-İlah (aləmləri heyran qoyan)» kəlməsi olub. Bu kəlmənin tez-tez təkrarlanması nəticəsində ortada gələn həmzə («i» hərfi) düşərək «Əllah» formasını alıb yenə də həmin mənanı daşıyır. Bu kəlmədən birinci «ə» və «l» hərfləri düşərsə, yerdə «lah» qalar ki, bu sözü keçmiş zaman formasında «lahə» şəklində oxusan, «əql və düşüncə sahiblərini heyran qoydu» mənasına gələr. Bundan isə «a» hərfi düşərsə, yerdə «ləh — Onun, Ona» kəlməsi qalar. Necə ki, bu kəlmədən təşəhhüddə istifadə edərək «vəhdəhu la şərikə ləh» deyirik. Yaxud dua etdikdə «ləhul-həmdu və ləhuş-şukr» deyirik. Bu kəlmədən də «l» hərfi düşərsə, yerdə «hu» kəlməsi qalar ki, bunun da mənası «O (yəni Allah)» deməkdir. Məsələn, «anhu — Onun haqqında», «minhu — Ondan», «lə iləhə illə hu — Ondan başqa heç bir tanrı yoxdur».

Lakin Allahın digər adlarından hər hansı bir hərfi azaltsan, məna dəyişərək daha əvvəlki mənaya işarə etməz. Buna misal olaraq Allahın «Rəhim və Rəhman» adlarına nəzər salaq. «Rəhim» kəlməsindən «i» hərfini, rəhmandan isə «a» və «n» hərflərini çıxarsaq, «rəhm» kəlməsi qalar. Lakin bu iki kəlmənin ilk hərfini («r» hərfini) çıxarsaq, yerdə «him» və «hman» kəlmələri qalar ki, bunlar daha «rəhm» mənasını verməz. Elə bu baxımdan Allah kəlməsi bütün kainatda olan isimlərin ən üstünüdür. Çünki bu kəlmənin hər bir hərfi Mütəal Allaha işarə edir.

Bəzi «nəhv (qrammatika)» alimləri belə iddia ediblər ki, «ləfzicəlalə» («Allah» kəlməsi) «mədinə (şəhər)» kəlməsi kimi ismi-cinsdir (ümumi bir addır). Yəni ağlı heyran qoyan hər bir əşyaya «İlah», yaxud «Allah» demək olar. Amma bu kəlmə yalnız aləmləri yaradan Rəbbimizə aid edilməklə ümumilikdən çıxaraq xüsusiləşmişdir. Necə ki, «mədinə (şəhər)» sözü yalnız peyğəmbərin (s.ə.a. s) yaşadığı şəhərə həsr edilməklə xüsusiləşib.

Qeyd etməliyəm ki, bu iddianı irəli sürən nəhv alimləri bu barədə böyük bir xətaya düçar olublar. Çünki onlar şəhərlərlə Rəbbimizi müqayisə edərək bu nəticəyə gəliblər. Halbuki: «Eynət-turab va Rabbul-ərbəb — torpaqlar, şəhərlər hara, onları yaradan Rəbbimiz hara?!» Şəhərlərin sayı çox olduğu üçün bu ad (mədinə) onlardan birinə həsr edilə bilər. Amma aləmləri yaradan Allahın sayı, tayı yoxdur ki, bu kəlmə digərlərinə deyil, Ona verilsin.

«B» hərfinin mənası

Bu mübarək ayə («bismillahir-rəhmanir-rəhim») Qurani-Kərimin 114 yerində işlənmişdir. Bunlardan yüz on üçü surələrin əvvəlində, biri isə «Nəml» surəsinin 30-cu ayəsindədir. Bu ayə bir neçə kəlmədən təşkil olunmuşdur. Həmin kəlmələr aşağıdakılardır: «b» hərfi, «ism», «Allah», «rəhman» və «rəhim» kəlmələri.

Böyük alim, müfəssir, fəqih və müctəhidlər, həmçinin məani, bəyan və nəhv (qrammatika) alimləri bir çox tədqiqatlardan sonra bu nəticəyə gəlmişlər ki, bütün elimlərin kökü Mütəal Allah tərəfindən nazil olan Qurani-Kərimdədir. Quranda olan bütün elimlər «Fatihə» surəsin- dədir. «Fatihə» surəsində mövcud olan elimlər «bismilləhir-rahmənir- rahim»-dədir. «bismilləhir-rahmənir-rahim»-də olan elimlərin xülasəsi isə «bismilləh»-ın əvvəlində gələn «b» hərfindədir

«Mənhəcus-Sadiq» təfsirinin müəllifi, əmirəl-möminin Əlidən (ə) belə rəvayət edib: «Sirrul-kutubil-munəzzələti fil-Qur`ən va sirrul- Qur`əni fi Fətihatil-Kitəb va sirru Fətihatil-Kitəbi fi „bismilləhir- rahmənir-rahim“ va cəmi`u mə fi „bismilləhir-rahmənir-rahim“ fi „bə“-i bismilləh va cəmi`u mə fi „bə“-i bismilləhi fin-nuqtati təhtəl- „bə“-i va ənən-nuqtətu təhtəl-bə`i — Mütəal Allah tərəfindən nazil olmuş kitabların bütün sirləri Qurandadır. Qurandakı sirlər „Fatihə“ surəsindədir. „Fatihə“ surəsində olan sirlər „bismilləhir-rahmənir-rahim“-dədir. „Bismilləhir-rahmənir-rahim“-dəki sirlərin hamısı „bismilləh“-in əvvəlində gələn „b“ hərfindədir. „B“ hərfindəki bütün sirlər həmin hərfin altındakı nöqtədədir. „B“ hərfinin altındakı həmin nöqtə isə mənəm.»

«Qəvaidut-təmhid» kitabının müəllifi mərhum Sainuddin ibn Tərə- kə əl-İsfəhani bu hədisə müfəssəl bir şərh yazmışdır. «Yənabiul-məvəddəh» kitabının müəllifi də bu mübarək hədisi öz kitabında (səh. 69–70-də) nəql etmişdir.

«B» hərfinin məşhur mənası «ilsaq» — insanı Allaha bağlayan, Ona çatdıran olduğu kimi, peyğəmbər və onun haqq canişinləri də təbliğat vasitəsilə insanı Allaha yaxınlaşdırır, ürəkləri Allaha bağlayırlar. Məhz buna görə də, əmirəl-möminin Əli (ə) buyurub ki, «bismilləhir-rahmənir-rahim»-dəki «b» hərfinin altında olan nöqtə mənəm. Yəni siz insanları maariflədirərək, din və şəriətin düzgün yolunu göstərməklə Allaha yaxınlaşdıran mənəm. Məni buraxıb yalançı xəlifələrin dalınca getməyin.

İnsan elim və mərifət vasitəsilə Allaha yaxınlaşa bilər. «Bismilləh»-in əvvəlində gələn «b» hərfi də Allaha bağlanmaq, Ona yaxın olmaq mənasındadır. İnsan «bismilləh» deməklə özünü hər şeydən uzaqlaşdıraraq Allaha bağlayır.

«İsim» kəlməsinin kökü

Lüğət və qrammatika alimləri «ism»-in hansı kökdən törədiyi barə- də bir çox fikirlər yürütmüşlər. Həmin fikirlərin xülasəsini qısa şəkildə belə demək olar. Onların bəzisi «ism»-in «vasəmə (əlamət)» kökündən törədiyini iddia edirlər. Bəzisi isə bu kəlmənin «sumuvv (ulu, uca)» kökündən gəldiyini deyirlər. İnsan hər işi başlayanda «bismilləh» deməklə o işə Allahın möhrünü, Onun əlamətini vurmuş olur. Yaxud Allahın adı ilə başlamaqla həmin işi ucaltmış olur.

Bu kəlmənin hansı kökdən düzəlməsinə baxmayaraq, insan «bismilləh» deməklə başladığı işə ilahi bir qüvvət vermiş olur.

Bunu da deməliyəm ki, insan bir işə başlayanda «billəhir-rahmənir-rahim (mehriban və bağışlayan Allahla)» — deyərsə, bu, düzgün bir ifadə olmaz. Çünki Allahı kim görə bilər və ya Onunla bir yerdə ola bilər ki, işə də Onunla başlasın?! Bu cümlə düzgün sayılmadığı üçün bəyənilir ki, insan «billəhir-rahmənir-rahim» əvəzinə «bismilləhir-rahmənir-rahim» deyərək işə başlasın.

Elə buradan məlum olur ki, «ism» kəlməsi «bismilləh»-dəkı «b» hərfi ilə «Allah» kəlməsi arasında bir vasitədir. «İsm»-in vasitə olması göstərir ki, biz aləmləri yaradan Tanrımızın Özünü deyil, ismini dərk edə bilərik. Lakin mənəvi baxımdan diqqət yetirsək, görərik ki, «bismilləh» deməkdə məqsədimiz Rəbbimizin Özüdür (Allahdır), çarəsiz-likdən «bism» kəlməsindən istifadə edərək Onun adını dilə gətiririk.

Azərbaycanda yaşadığım müddətdə bəzi şəxslərdən eşitmişəm ki, «ya Allah» demək əvəzinə «ya Allahın adı» deyirlər. Belə demək insanı Allahdan uzaqlaşdırıb Onun adında saxlayar. Onların bu cümləni deyərkən aldıqları həzz Allahın ismi qədərindədir. Mən tam yəqinliklə deyə bilərəm ki, onlar bu kəlmə ilə Allahın adına deyil, Özünə müraciət etmək istəyirlər. Elə bu baxımdan bəyənilir ki, onlar «ya Allahın adı» demək əvəzinə «ya Allah» desinlər.

Beləliklə, «ism» sözü istər «əlamət» mənasında olsun, istərsə də «ucalmaq» mənasında, insan «bismilləh» deməklə özünü və başladığı işi ucaldır. Yaxud insan öz işinə Allah adı ilə başlamaqla o işi məchulluqdan çıxararaq Mütəal Allahın adına yazmış olur. Çünki o, «bismilləh» deməyənədək həmin işi kimin adına, hansı müdirin, rəisin yaxud hansı bütün adına başladığı məlum olmur. Amma «bismillah» dedikdən sonra o işi aydınlığa çıxardaraq ona Mütəal Allahın əlamətini qoymuş olur.

«Allah» kəlməsi hansı kökdən törəyib?

Bəzi lüğət alimləri və filoloqlar belə güman edirlər ki, «ləfzi-cəlalə» («Allah» kəlməsi) digər adlar kimi müəyyən bir kökdən törəyib. Məsələn, «qətələ» kəlməsi «qətl»-dən, «əmərə» kəlməsi «əmr»-dən düzəldiyi kimi, «Allah» kəlməsi «vələhə – bütün məxluqatı valeh və heyran qoyan» və ya «ələhə – hamını Özünə qul və kölə edən» kökündən törəmişdir. Halbuki, Allah kəlməsi məxluqat yaranmamışdan öncə mövcud idi. Bu kəlmə «bütün məxluqatı valeh və heyran qoyan» və «hamını Özünə qul və kölə edən» mənasına gəlsə də, imam Museyi- Kazım (əleyhissəlam)-dan onun əsl mənasını soruşduqda o həzrət buyurub: «İstaulə alə mə dəqqa va cəllə - Allah kainatda mövcud olan böyüklü-kiçikli bütün varlıqlara hakim olandır və hər şeyin vücudu (yaranması və yaşayışı) Ondan asılıdır.»

Elə bu mübarək hədisdən məlum olur ki, «ləfzi-cəlalə („Allah“ kəlməsi)» «vələhə», «ələhə» və s. kəlmələrdən törəməyərək bəsit (mürəkkəb olmayan) bir kəlmədir. Məşhur lüğət alimi Xəlil bu kəlmənin bəsit olmasına işarə edərək deyir: «Ləfzul-cəl ələti bəsitun va leysə bi- muştəqqin val-ləmu cuz`ul-kəliməti. Va ənnəl-vazi`a fihi huvallahu tə`alə - Allah kəlməsi başqa sözlərdən törənməyən bəsit bir kəlmədir. Onun əvvəlində gələn «əlif, lam (ə, l)» hərfləri də «İlah» kəlməsinə ar- tırılan hərflər deyil. Əslində, o («əl»), «Allah» kəlməsinin bir hissəsi- dir. Bu adı Rəbbimiz üçün seçən isə Onun Özüdür. Necə ki, Qurani- Kərimdə Mütəal Allah buyurub: «İnnəni ənəllahu lə iləhə illə ənə - Həqiqətən, Allah Mənəm. Məndən başqa bir ilah (məbud) yoxdur!» («Taha» surəsi, ayə:14)

Beləliklə, lüğət alimlərinin bu barədə heç bir rolu yoxdur ki, onlar bu kəlmənin sonradan «vələhə» yaxud «ələhə» kəlmələrindən törədiyini söyləyib onu Mütəal Allah üçün ad seçsinlər.

«Ləfzi-cəlalə» və Allahın digər isimlərinin mənası

Bir az diqqət yetirsək, görərik ki, Mütəal Allahın hər adının özünəməxsus mənası var. Məsələn, «Rəhman və Rəhim» adlarının mənası «mərhəmətli və mehriban» deməkdir. «Kərim — kəramətli və səxavətli», «Həbib — dost», «Nasir — kömək edən», «Raziq — ruzi verən», «Xaliq — xəlq edən, yaradan» mənasında işlənir.

Qeyd etməliyəm ki, bu adların hər biri yalnız öz mənalarını daşıyır. Məsələn, «Kərim» adı yalnız öz mənasında işlənərək «Həbib» adının mənasını daşımır. Yaxud, «Raziq» adı «Xaliq» adının mənasını vermir. Lakin Allah kəlməsi yeganə addır ki, digər adların daşıdığı bütün mənaları özündə əks etdirir. Yəni Allah kəlməsi deyiləndə Onun «Rəhman və Rəhim», «Kərim», «Nasir», «Xaliq», «Raziq» və s. adlarının bütün mənaları nəzərdə tutulur. «Ləfzi-cəlalə» — Allah o kəsə deyilər ki, bütün bu əzəmətli sifətlər Onda cəm olsun. Əgər bu əzəmətli sifətlərdən biri o şəxsdə olmasa, daha Ona Allah və ya İlah demək olmaz. Elə bu baxımdan əgər bir şəxs dua etdikdə Allahı çağırırsa, diqqət yetirsək, görərik ki, həmin şəxsin bu mənaya diqqət yetiribyetirməməsinə baxmayaraq, o, «ya Allah» deməklə Tanrımızı bütün cəlal (eyib və nöqsanlardan uzaq olan), camal (gözəlliyin sahibi) və kamal (əzəmətli sifətlərin ən yüksək həddində olan) sifətləri ilə çağırır.

Bu mübarək kəlmənin xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, insan namaz qılmağa başlayanda gərək «Əllahu əkbər» deyərək başlasın. Əgər Allah kəlməsinin əvəzinə «ər-Rahmənu əkbər», «ər-Rahimu əkbər» və ya «ər-Rabbu əkbər» deyərək başlasa, namazı batil olar.

Həmçinin bir kafir İslam dinini qəbul etdikdə gərək «əşhədu ən lə iləhə illəllah» desin. Əgər bunun əvəzinə «əşhədu ən lə iləhə illər- Rahmən», «illər-Rahim» və ya «illər-Rabb» desə, o, müsəlman hesab edilməz. Lakin əgər bir şəxs Allah kəlməsini deməyi bacarmazsa, bu kəlməni deməyə dili dönməzsə, o, «əşhədu ən lə iləhə illər-Rahmənur-rahim» və yaxud «əşhədu ən lə iləhə illə Rabbul-aləmin» deməklə İslam dininə daxil olar (müsəlman sayılar).

Buraya qədər mən Allahın adının ("ləfzi-cəlalə«nin) mənası barəsində bildiklərimi qeyd etmişəm. Amma Tanrımızın zatı barəsində bir söz deyə bilmirəm. Çünki mənim kimi «mümkünül-vücud (yaranmış)» «vacibul-vücudun (Yaradanın)» barəsində nə danışa bilər?! Allah təalanın mənim kimi qulu, hətta peyğəmbərlər və imamlar kimi mümkünül-vücud övliyaları Tanrımız kimi «vacibul-vücud» barəsində nə desin, nə danışsın?!

İnsanlar əql vasitəsilə aləmləri yaradan Rəbbimiz barəsində nə deyə bilərlər?! Bütün əqllər Mütəal Allahın zatının necə olmasında heyran qalmışlar. Elə bu baxımdan deyə bilərəm ki, Mütəal Allahın zatı (həqiqəti) insanların ağıllarından çox üstündür. İnsanların ağıllarını əgər bir quş fərz etsək, bu quş nə qədər ucalara uçmağı bacarsa da, Mütəal Allahın mərifət dağının zirvəsinə çata bilməz. Əslində, ora uçmaq istəsə də, yolun yarısında yorularaq taqətdən düşər.

İslam peyğəmbəri dua etdikdə Mütəal Allaha müraciət edərək deyir: «Yə mən lə yə`ləmu mə Huva illə Hu… — Ey o kəs ki, Onun nə olduğunu, necə olduğunu və harada olduğunu Özündən başqa bir kimsə bilmir.»

İmam Muhəmməd Baqir (ə) buyurub: «Uzkuru min azamətilləhi mə şi`tum. Va lə təzkuru z ətəhu, fə innəkum lə təzkurunə minhu şey`ən illə va Huva ə`zamu minhu — Mütəal Allahın əzəməti barəsində nə qədər istəyirsiniz danışın. Amma Onun zatı (həqiqəti) barəsində bir söz deməyin. Çünki Onun zatı barəsində nə desəniz, O ondan da əzəmətlidir».

İmam Cəfəri-Sadiqdən (ə) «va ənnə ilə Rabbikəl-muntəhə — hər şeyin həqiqəti Rəbbinə çatanda qurtarar!» («Nəcm» surəsi, ayə:42) ayəsi barəsində soruşduqda o həzrət buyurub: «Fə izə intəhəl-kələmu iləllahi tə`ala fəəmsiku — Həyatda mövcud olan hər nə barəsində istəyirsiniz araşdırın, danışın. Lakin söz gəlib Allahın həqiqətinə çatdıqdа danışmayın, bir söz deməyin!» («Məvahibur-Rəhman fi təfsiril-Qur`an», c.1, səh.16)

Qeyd etdiyimiz hədisdə imam Sadiqin (ə) insanların Mütəal Allahın zatı barəsində araşdırma aparmasını qadağan etməsinin səbəbi budur ki, həyatda yaşayan insan kimliyindən asılı olmayaraq Mütəal Allahın zatını, huviyyətini (nə olduğunu) dərk edə bilməz. Çünki «mümkünül-vücud (hər bir şeyə ehtiyacı olan)» insan «Vacibul-vücudu (heç bir şeyə ehtiyacı olmayan)» Rəbbimizi dərk edə bilməz.

Bu mətləbi daha sadə bir ibarə ilə belə çatdıra bilərəm ki, məxluq Xaliqini (yaradanını) dərk edə bilməz. Çünki insan hər nə qədər Allahı tanımaq barəsində mərifətə çatsa da, yalnız bunu deyə bilər ki, «Ləhul-əsm əul-husnə» Allah bütün (əsmayi-hüsnaya) gözəlliklərə malikdir. Amma o, əsmayi-hüsnanın həqitətini, incəlikərini, nə olduğunu dərk edə bilməz. Rəbbimizin adlarının nə olduğunu dərk edə bilməyən insan Onun zatını necə dərk edə bilər?

Burada əmirəl-möminin Əlinin (ə) buyurduğu şeiri qeyd edirəm. O həzrət Mütəal Allah barəsində buyurub:

«Fikə yə aucubətəl-kaun, qadəl-fikru kəlilə.
Əntə hayyərtə zəvil-lubbi va bəlbəltəl-uqulə.
Kulləmə qaddəmə fikri fikə şibran fərra milə.
Nəkisən yəxbitu fil-əmyəi lə yəhdi səbilə.
Ey aləmləri heyran qoyan Rəbbim!
Bütün fikirlər Səni dərk etməkdə yorularaq aciz qalır.
Sən əql sahiblərini valeh edərək ağılları aciz etmisən!
Hər vaxt fikrim Sənə bir qarış yaxınlaşmaq istəyir,
heyran qalaraq bir mil (kilometr) geri qayıdır.
Sonra xəcalətdən başını aşağı salaraq əvvəl getdiyi yolu da itirir.»

Belə məlum olur ki, Mütəal Allahın zatını əql vasitəsilə dərk etmək qeyri-mümkündür. Onun varlığını və əzəmətini göylərdə və yerdə yaratdığı məxluqatla, nişanələrlə tanımaq olar.

Elə buna əsasən, böyük lüğət alimləri, kəlam elmində təhqiqat aparanlar, həmçinin gecə-gündüz Quran ayələrinin barəsində zəhmət çəkən müfəssirlər, fəqih və müctəhidlər bu nəticəyə gəlmişlər ki, «ləfzi- cəlalə (Allah kəlməsi)» elə bir şəxsin adı ola bilər ki, O, bütün camal, cəlal və kamal sifətlərinə malik olaraq hər bir eyib və nöqsandan uzaq olsun. O da aləmləri yaradan, ağılları heyran qoyan, heç kimə, heç nəyə ehtiyacı olmayan Rəbbimizdir.

Mütəal Allahın «ləfzi-cəlalə»-dən başqa adları

Bəzi rəvayətlərdə və yaxud peyğəmbər və o həzrətin Əhli-beytindən (ə.s) nəql olunan duaların bəzisində aləmləri yaradan rəbbimiz üçün 99 ad, bəzisində 360, bəzisində isə 1000 ad nəql olunub. Bu adların sayının az, yaxud çox olmasına baxmayaraq, bu barədə təhqiq etdikdə görürük ki, bu müqəddəs adların hər biri Allah təalaya nisbət verilir. Məsələn, «Allah kərimdir, qadirdir, xaliqdir, mehribandır, ərhamər-rahimindir» deyirik. Və yaxud «Allahu əkbər» deyirik. Yəni Allah zikr etdiyimiz bu vəsflərdən də üstündür. Lakin biz o adların mənasını da tam şəkildə dərk edə bilmirik. Kim «Allah kərimdir, rəhimdir, izzət və hikmət sahibidir» deyib Onun kərəminin, rəhminin, izzət və hikmətinin necə və nə qədər olduğunu izah edə bilər?! Kim Mütəal Allahın bütün sifətlərini dərk edib onları izah edə bilər?! Elə bu baxımdan Mütəal Allahın Özü kimi sifətlərinin də həddi-hüdudu insanların əqlindən, dərk etməsindən üstündür. Lakin dua etdikdə bu adları dilə gətirməyin mənası aləmləri yaradan Rəbbimizdən onların əksini uzaq tutmaqdır. Məsələn, biz hər dəfə Allah kərimdir, qadirdir, xaliqdir, alimdir, rəhimdir dedikdə onların əks mənasını Mütəal Allahdan uzaq tuturuq. Yəni Allah paxıl deyil, aciz deyil, məxluq deyil, elimsiz deyil, mərhəmətsiz deyil. Yaxud Mütəal Allah Quran ayələrinin bir çoxunda buyurub: «İnnəllahə alə kulli şey`in qadir – Həqiqətən də, Allah hər şeyə qadirdir». Bu ayəyə diqqət yetirsək, görərik ki, Mütəal Allah insanlara Öz qüdrətinin binəhayət (hədsiz-hüdudsuz) olduğunu bildirməklə yanaşı heç bir şeyi yerinə yetirməkdə aciz olmadığını bildirir.

Bunu da deməliyəm ki, əgər tanrımız qeyd etdiyim vəsflərlə, adlarla Özünü insanlara tanıtdırmasaydı, insanlar Onun hətta sifətlərinin, ismlərinin sayının da nə qədər olduğunu bilməzdilər.

«Həmd» sözünün mənası

Mütəal Allah mübarək «Fatihə» surəsi, yaxud Qurani-Kərimin digər yerlərində Özünü əzəmətlə yad edərək tərif etdikdə «əlmədhu lilləh (mədh etmək)» deyil, «əlhamdu lilləh (həmd etmək)» ifadəsini işlədib. Çünki həmd etməklə mədh etməyin arasında böyük bir fərq var. «Mədh» kəlməsi lüğətdə bir şəxsin həm ixtiyari, həm də qeyriixtiyari işlərini tərifləmək üçün istifadə edilir. «Həmd» kəlməsi isə, o şəxsin məcbur olmadan, yalnız ixtiyari feilləri üçün işlədilir. Məsələn, bir şəxsin boyu hündür və ya qaşı, gözü gözəl-göyçək olsa, onu həmd deyil, mədh edərlər (tərifləyərlər). Çünki onun boyunun uca və üzünün gözəl olması öz ixtiyarında deyil. Yaradan onu belə yaratmışdır. Lakin həmin şəxsin səxavətli, düz danışan və ümumiyyətlə, əxlaqının gözəl olmasını təriflədikdə belə deyərlər: əlhamdu lilləh, filankəs düz danışandır, səxavətlidir, təqvalıdır.

Allah təala heç bir işdə məcbur olmayıb onları Öz ixtiyarı ilə həyata keçirdiyinə görə, Ona mədh deyil, həmd edərlər. Onu yaratmaq, ruzi vermək, yaşatmaq, yağışı və qarı yağdırmaq və s. işlərində heç kəs məcbur etmir. Bunların hamısını Uca Tanrımız öz istəyi ilə həyata keçirir. Elə buna görə də, Mütəal Allah bu surədə Özünü «əlmədhu lillah» deyil, «əlhamdu lilləhi Rabbil-aləmin» deyərək tərif edir. O, bu ifadə ilə həm bütün işlərində tərifəlayiq olmasından, həm də həmin işlərdə məcbur olmadığından xəbər verir.

Elə bu baxımdan əgər bir şəxs namaz qıldıqda «Fatihə» surəsində olan «əlhəmdu lillahi Rəbbil-aləmin» əvəzinə «əlmədhu lillahi Rəbbil- aləmin» desə, namazı batil olar. Çünki həmin şəxs bu ifadəni işlətməklə Mütəal Allahın məcbur olduğundan (zəifliyindən) xəbər verir. Halbuki, Allah təala belə bir sifətdən uzaqdır.

Ərəb qrammatikasında işlədilən əlif və lam hərflərinin (əl) bir neçə mənası var. Həmin mənalardan biri də ümumi olmaq, bütün olmaq və bir şeyin kökünün və həqiqətinin olmasıdır. «Əl-həmdu lillah» kəlməsinin əvvəlində gələn əlif və lam «həmdin bütünlüyü, hamısı və kökü Allah üçündür» mənasını verir. Çünki Onun bütün işləri həm bəyəniləndir, həm də Öz istəyi ilə baş verir.

Elə buna əsasən, Quran ayələrində «Və lillahil-əsmaul-husna (Allahın gözəl adları vardır)» cümləsi çox yerdə təkrar olunub. Yəni Allahın Rəhim, Kərim, Xaliq, Raziq və bu kimi isimləri Onun gözəl adlarıdır. Mütəal Allah üçün bəyənilməz bir ad təsəvvür etmək olmaz. Çünki Onun işlərinin heç birində eyib, nöqsan və qəbahət yoxdur. Allahın bütün feilləri və işləri gözəl olduğu üçün isimləri də gözəldir.

«Rəbbil-aləmin» ifadəsi

Bu kəlmə Mütəal Allahın ən əzəmətli isimlərindən biridir. Deyə bilərəm ki, aləmləri yaradan xaliqin bir çox adı bu kəlmənin içində yerləşir. Çünki aləmlərə rəbb olmaq, yəni onları icad etmək, yaratmaq elim, qüdrət və həyat istəyir.

Elə bu baxımdan Rəbb kəlməsi Xaliq, Alim, Qadir, Raziq və Həyy kəlmələrinin hamısından üstündür və onların hamısı «Rəbb» kəlməsinin daxilində mövcuddur. Çünki aləmləri icad edən şəxs əvvəla, diri olmalıdır. O, aləmləri idarə etmək üçün gərək alim və qadir (elim və qüdrət sahibi) olsun. Aciz, elimsiz və zəif şəxs belə əzəmətli bir kainatı yarada bilməz. Ona görə də, «Rəbb» kəlməsi «Xaliq» və ona bənzər digər isimlərdən üstündür.

Buna əsasən, Mütəal Allah Qurani-Kərimin «Fatihə» və digər surələrində Özünü Xaliqul-aləmin, Raziqul-aləmin və s. deyil, Rəbbul-aləmin deyə tərif edib. Çünki Rəbb onların hamısından üstündür. Belə ki, Rəbbin misli və yaxud bir neçə qismi ola bilməz. Lakin xaliq kəlməsi bir neçə qismə bölünə bilər: zəif, orta, üstün və s. Necə ki, Mütəal Allah Qurani-Kərimdə buyurur: «Fətəbarəkəllahu əhsənul-xaliqin — Xəlq edənlərin ən üstününə (Allaha) bərəkəllah olsun!» («Muminun» surəsi, ayə:14)

Allahdan başqa digər hünər sahiblərinə (məsələn, memar, bənna, mühəndis və s. şəxslərə) həqiqi olmasa da, məcazən xaliq demək olar. Çünki onlar da daşı, kərpici, qapını, pəncərəni bir-birinin yanında zövqlə düzməklə əzəmətli bir bina «xəlq edirlər». Lakin adını çəkdiyimiz şəxslərə, hətta onlardan da artıq bacarığı olan kəslərə rəbb demək olmaz. Çünki onlar hər hansı bir binanı Mütəal Allah tərəfindən yaradılan əşyalarla (daş, qum, kərpic və s. ilə) tikərək inşa edirlər. Amma Mütəal Allaha gəldikdə, O, kainatın materialını (varlığını) da Özü yaratmışdır. Buna əsasən, Tanrımız özünü tərif etdikdə aləmləri xəlq edən adı ilə deyil, «Rəbbul-aləmin (aləmləri mövcud edən)» kəlməsi ilə tanıtmışdır. Çünki icad etmək (heç nədən yaratmaq) xəlq etməkdən (mövcud olan əşyalardan istifadə edərək yaratmaqdan) üstündür. Kainatı yaratmaqdan əlavə onu yaşatmaq da Allaha bağlıdır. Mühəndis və bənnanın düzəltdiyi binaya gəldikdə isə onun neçə illər ərzində qorunub saxlanması onların qüdrəti xaricindədir. Çünki həmin bina hansısa təbii fəlakət (sel, külək, zəlzələ və s.) nəticəsində məhv olub aradan gedə bilər. Daha mühəndis və bənnalar onun məhv olmasının qarşısını ala bilməzlər.

Elə buna əsasən, Ulu Tanrımız özünü insanlara təqdim və tərif edəndə «Rəbbul-aləmin» kəlməsi ilə təqdim edir. Çünki aləmləri heç nədən yaratmaq, həmçinin onları yaşatmaq təkcə Onun qüdrəti çərçivəsindədir.

Bunu da qeyd etməliyəm ki, Mütəal Allah «Fatihə» surəsində «əl-hamdu lill əhi Rabbis-səm əvati val-ərz (həmd olsun, göylərin və yerin Rəbbinə)», «Rabbil-arşil-azim (əzəmətli ərşin Rəbbinə)», «Rabbil-mələikəti var-Ruh (mələklərin və Cəbrailin (ə) Rəbbinə)» və s. ifadələri işlətməyib. O, bu surədə özünü «Rabbul-aləmin (aləmlərin Rəbbi)» kəlməsi ilə təqdim etmişdir. Belə ki, aləmlərin rəbbi olmaq göylərin və yerin, yaxud mələklərin rəbbi olmaqdan üstündür. Çünki yer, göy, əzəmətli ərş və mələklərin hamısı aləmlərin bir hissəsidir.

Buna görə də, Adəm peyğəmbərin bədəninə ruh daxil olduqdan sonra asqıraraq ilk dəfə dediyi kəlmə «əl-hamdu lilləhi Rabbil-aləmin» kəlməsi olmuşdur. Həmçinin bütün iman əhli hamılıqla cənnətdə məskunlaşdıqdan sonra deyəcəkləri sonuncu zikr «əl-hamdu lilləhi Rabbil-aləmin» kəlməsidir («Yunis» surəsi, ayə:10). Elə buna əsasən, Ulu Tanrımız mübarək «Fatihə» surəsində özünü təqdim etdikdə başqa ifadələrlə deyil, məhz «əl-hamdu lilləhi Rabbil-aləmin» kəlməsi ilə təqdim etmişdir.

Bura qədər qısa şəkildə də olsa, «rəbb» kəlməsi haqqında olan fikrimizi qeyd etdik. «Aləmin» kəlməsinə gəldikdə isə bu kəlmə «aləm» sözünün cəmidir (yəni aləmlər). «Aləm» kəlməsi «camaat, qövm, qəbilə və s.» kəlmələr kimi təkdə olduqda belə cəm mənasını ifadə edir və o, «əlamət və nişanə» deməkdir. Hər bir yaranmış onu yaradanın qüdrət nişanəsidir. Elə bu baxımdan bütün aləmlər onları yaradan Rəbbimizin qüdrət nişanələridir.

Qeyd etməliyəm ki, yaranmış bütün aləmlər (nəbatat, heyvanat, həşərat, cinni-ins, axar sular, həmçinin camid əşyalar, yəni daş, dəmir, qum, torpaq və s.) onları xəlq edən Tanrımızın hədsiz-hüdudsuz qüdrətinin əlamətidir.

Beləliklə, məlum oldu ki, «aləm» kəlməsinin çox geniş və dərin mənası, həmçinin saysız-hesabsız qismləri vardır. Həmin aləmlərin bizə ən yaxın olanı cəmadatdır (yəni üzərində yaşadığımız torpaq). Demək olar ki, torpaq aləmi insanlar üçün ən xeyirli bir aləmdir. Çünki insan onun üstündə yatır, gəzir, dolanır. Dünyasını dəyişən insanın iyindən, müxtəlif xəstəliklərə səbəb olan virus və mikroblarından qorunmaq üçün, onun cənazəsinin bəzi heyvanat kimi arada qalaraq iylənib gözdən düşməməsi üçün hörmət əlaməti olaraq din və şəriətin göstərişi ilə torpağın altında dəfn edirlər. Bütün ağaclar və bitkilər həmin torpağın üzərində bitir. Qoyun-quzu, maldavar torpağın üzərində gəzib dolanaraq onda bitən bitkilərlə qıdalanırlar. Bütün dənizlərdə, bulaq və çeşmələrdə olan sular torpağın üstündə qərar tutur. Dünyada yazılan bütün kitabların kağızı onun üzərində bitən ağaclardan istehsal olunur. Yaşadığımız cəmiyyətdə qızıl və gümüşün qiymətinin baha olmasına baxmayaraq, amma üstündə gəzdiyimiz torpağın xeyir və mənfəəti, həmçinin insanlar üçün dəyəri qızıldan və gümüşdən qat-qat artıqdır. Çünki qızıl və gümüşün üzərində bitki, ağac, gül-çiçək əksən, bitməz. Lakin Allah təala bu torpağı elə yaradıb ki, onun üzərində növbənöv ağaclar, çəmənliklər və bir-birindən ətirli güllər, çiçəklər bitir.

Həmin torpaq və onunla birgə su yaranmışların içində Rəbbinin əmrinə qarşı ən təvazökar olanlarıdır. Tanrımız: «Ə ləstu birabbikum? (Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?)» dedikdə cəmadatın (yerində sabit qalan əşyaların) içində torpaq və mayelərin içində su Mütəal Allahın Rəbb olmasını ilk olaraq təsdiq etmişlər. Yaranmış bu iki aləm Allah təala qarşısında daha təvazökar olduqları üçün Rəbbimiz onlara belə bir qabiliyyət bəxş edib ki, onların digər məxluqatın yaşayışında bu qədər müsbət təsirləri olsun. Bütün bitkilər və ağaclar torpağın üzərində bitsin. Onların cücərərək bitməyi suyun vasitəsilə olsun. İnsan Rəbbinə ibadət etmək üçün alnını torpağa qoyaraq Ona təzim etsin. İbadət etmək üçün qüsl və dəstəmazı digər mayelərlə deyil, su ilə alsın. Su olmadıqda isə əllərini torpağa vuraraq təyəmmüm etsin. Bədənində və ya paltarında olan nəcisi su ilə yuyub paklasın. Hətta Mütəal Allah ulu babamız həzrət Adəmi və nənəmiz Həvvanı torpaqla suyun qarışığından yaratdı.

İnsan özü xəlq olunmuş aləmlərdən biridir ki, Mütəal Allah onun vücudunda saysız-hesabsız incəliklər yaradıb. O, insana rahat yaşamaq üçün qaş, göz, ağız, burun, qulaq, əl, ayaq, həmçinin kişi və qadının hər birinə lazım olan üzvləri bəxş etmişdir ki, onlar daha şirin və gözəl yaşamaq, həmçinin nəsil artırmaq üçün həmin üzvlərdən istifadə etsinlər. İnsanın bədənində böyük zavod və fabriklərdən daha dəqiq işləyən üzvlər vardır (məsələn, beyin, ürək, böyrək, mədə, ciyər və s). Onların hamısı insanın həyat tərzinin davam etməsi üçün gecə-gündüz dayanmadan işləyirlər. Mütəal Allah bu üzvləri elə nizam-intizamla yaradıb ki, işlədikdə onların səsi insanı narahat etməsin.

Biz insanlar Mütəal Allahı tanımaq üçün Onun xəlq etdiyi aləmlərə (nişanələrə) baxıb varlığına, elim, qüdrət, izzət və cəlalına inana bilərik. Bir az da yaxşı diqqət etsək, Allahı tanımaq üçün öz bədənimizdə mövcud olan incəliklərə nəzər salsaq, Onu daha tez tanıya bilərik.

Əmirəl-möminin Əli (ə) buyurub: «Ə təz`amu ənnəkə cirmun sağir va fikəntəbəl-aləmul-əkbər — Ey insan, sən özünü kiçik bir şey güman edirsən?! Halbuki, sənin vücudunda böyük bir aləm yaradılıb.»

İslam peyğəmbərindən nəql olunan məşhur rəvayətdə o həzrət buyurub: «Mən arafə nəfsəhu fəqad arafə Rabbəhu — Hər kəs (vücudunda olan incəliklərə diqqət yetirib) özünü tanısa, Rəbbini tanıyar!»

Bu mübarək hədisdən belə məlum olur ki, aləmləri yaradan Rəbbimizi tanımaq üçün insanın öz bədənində mövcud olan üzvlərə, onlardakı incəliklərə diqqət etməsi kifayət edər. Çünki insan öz həyatında həmin üzvlərin nə qədər müsbət təsirinin olduğunu bilsə, aləmləri yaradan Tanrının varlığına inanaraq Onu təsdiq edər. Daha başqa aləmlərin (yaranmışların) vasitəsilə Rəbbini tanımağa, təsdiq etməyə möhtac olmaz.

Başqa bir ifadə ilə demək istəsəm, insan öz bədənində mövcud olan irili-xırdalı 222 sümüyə, bədəninin üzərini örtən dərinin zərifliyinə, milyonlarla kilometr uzunluqda yaradılmış damarlara və onların içindən səssiz-sədasız axan qanlara diqqət yetirsə, onları yaradan Xaliqi bəsirət gözü ilə görər və daha ateist olub aləmləri yaradan Allahı inkar etməz. Elə buna görə də, imam Hüseyn (ə) Ərəfat səhrasında etdiyi duada Mütəal Allaha müraciət edərək ərz edir: «Əmiyət əynun la tərak…! — Ey Allah, kor olsun o göz ki, Səni görmür və Sənin varlığını təsdiq etmir.»

Zikr etdiyimiz su, torpaq və insan xəlq olunmuş aləmlərin hələ bir qismidir ki, onlar barəsində bundan da çox bəhs etmək olar. Əgər biz Mütəal Allahın xəlq etdiyi saysız-hesabsız aləmlər barəsində danışmaq istəsək, buna nə kağız-qələm çatar, nə də insan ömrü vəfa edər!

Mütəal Allahın «Rəhman və Rəhim» adlarının dəyəri

Yuxarıda aləmləri yaradan Rəbbimizin «ləfzi-cəlalə»-dən («Allah» kəlməsindən) başqa bir çox adları, isimləri olduğunu söylədik. Lakin həmin adların içində «rəhman və rəhim» isimlərinin özünəməxsus bir məqamı var. Elə bu səbəbdən Mütəal Allah Qurani-Kərimdəki surələri «bismilləhir-rahmənir-rahim» ilə başlayır. Bunun səbəbi budur ki, Mütəal Allah bu vasitə ilə məxluqata «rəhman və rəhim» adının digər bütün sifətlərindən üstün olmasını çatdırmaq istəyir. Şübhəsiz ki, bir kəsin mərhəməti və mehribanlığı olduqda digərlərinə ruzi verər, xəstələrə şəfa verər, onları çətinlikdən qurtarar, bəladan hifz edər, xəta edənlərin günahlarını bağışlayar və s. Əgər bir şəxsin mehribanlığı və mərhəməti olmazsa, bunların heç biri həmin şəxsdən baş verməz. Lakin bu iki müqəddəs isimdən «rəhman» adının məqamı "rəhim«dən də üstündür. Elə buna görə də, Quranın bəzi yerlərində Mütəal Allah «rəhman» adını ləfzi-cəlalənin əvəzində zikr edir. Necə ki, Mütəal Allah həzrət Məryəmin dilindən buyurur: «Qalət inni ə`uzu bir-rahməni minkə in kuntə təqiyyən — (İsa peyğəmbərin anası Məryəm üzünü Cəbrailə tutub) dedi: mən səndən Rəhmana (Allaha) pənah aparıram, əgər təqvalısansa!» («Məryəm» surəsi, ayə:18)

Aləmləri yaradan Rəbbimiz Qurani-Kərimin başqa bir yerində buyurur: «Yauməizin lə tənfə`uş-şəfə`atu illə mən əzinə ləhur-Rahmən

— Qiyamət günü şəfaət yalnız Rəhmanın (Allahın) icazə verdiyi şəxslərə fayda verəcəkdir» («Taha» surəsi, ayə:109). «Va ibədur-Rahmənil-ləzinə yəmşunə aləl-ərzi haunən — Rəhmanın (Allahın) bəndələri o kəslərdir ki, onlar yer üzündə təkkəbbür etməyərək təmkinlə gəzərlər» («Furqan» surəsi, ayə:63). «İnnəmə tunziru mənittəbə`az-zikra va xaşiyər-Rahmən… — Sən ancaq Qurana tabe olub Rəhmandan (Allahdan) qorxan kimsəni (günahdan, pis işlərdən) çəkindirərək qorxuda bilərsən», «Va mə ənzələr-Rahmənu min şey`in in əntum illə təkzibun», «Ə əttəxizu min dunihi əlihətən in yuridnir-Rahmənu bizurrin.»

«Qalu: yə vaylənə mən bə`asənə min mərqadinə, həzə mə va`adər- Rahmənu va sadəqal-mursəlun» («Yasin» surəsi, ayə:11, 15, 23, 52).

Qurani-Kərimin qeyd etdiyimiz bu ayələrində Rəbbimizin rəhman adı ləfzi-cəlalənin yerində işlənib. Belə ki, qeyd etdiyimiz ayələrdə «rəhman» kəlməsinin əvəzinə Allah kəlməsi gəlsəydi, həmin ayələr eyni mənanı daşıyardı.

Bunu da deməliyəm ki, Mütəal Allahın rəhman (mərhəmətli) adı heç bir şərtə bağlı deyil. O, hamıya rəbb, tanrı, Allah olduğu kimi, bütün məxluqata rəhmandır (mərhəmətlidir). Yəni bütün məxluqatı yaratdığı kimi, onların hamısına kafir, yaxud mömin olmasından asılı olmayaraq ruzi verir, evlənən şəxslərə övlad verir, xəstələri sağaldır. Hamını aydan, günəşdən, yaydan, qışdan, qardan, yağışdan, güldən, çiçəkdən, təbiətdə mövcud olan bütün nemətlərdən faydalandırır. O, hamını yaradıb yaşadır. Hamıya rəhmandır (mərhəmətlidir). Allahın rəhman olması insanların Ona iman gətirməsindən, yaxud günahlardan çəkinməsindən asılı deyildir.

Lakin Mütəal Allahın rəhim sifəti (rəhimli olması) insanların əməllərindən asılıdır. O, Qurani-Kərimdə buyurur: «Kətəbə Rabbukum alə nəfsihir-rahmətə ənnəhu mən amilə minkum su`ən bicəhələtin summə t əbə min bə`dihi va əsləha fəənnəhu ğafurun rahim — Rəbbiniz Özünə rəhimli olmağı yazmışdır. Bilin və agah olun ki, sizlərdən hər kəs bilməyərəkdən pis iş görsə, sonra da (etdiyi əməldən peşman olaraq) tövbə edib düzəlsə, şübhəsiz ki, O, bağışlayan və rəhmlidir» («Ən`am» surəsi, ayə:54)

Digər bir ayədə buyurur: «Val-ləzinə amilus-seyyiati summə təbu min bə`dihə va əmənu, innə Rabbəkə min bə`dihə ləğafurun rahim — Pis əməllər etdikdən sonra tövbə edib iman gətirənləri Rəbbin bağışlayandır, rəhm edəndir.» («Ə`raf» surəsi, ayə:153)

Qurani-Kərimdəki bu iki ayə və buna bənzər ayələrə nəzər saldıqda görürük ki, Mütəal Allah günahkarların hamısına deyil, yalnız tövbə edib pis əməllərdən çəkinənlərə rəhm edərək bağışlayır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, aləmləri yaradan Rəbbimizin rəhmaniyyəti (mərhəmətli olması) heç bir şərtə bağlı deyil. Bütün insanlara ruzi verərək onları yaşadır və dünyada olan nemətlərdən faydalandırır (istər günahkar olsun, istərsə də mömin).

Amma Rəbbimizin rəhmli olması yalnız möminlər, günahdan çəkinənlər və ya pis işlər gördükdən sonra tövbə edən şəxslər üçün olacaqdır.

Elə bu baxımdan Mütəal Allahın rəhman adına «sifəti-amm (bütün məxluqata rəhm edən, həyat bəxş edən, yaşadan)», rəhim adına isə «sifəti-xas (xüsusi şəxslərə - iman əhlinə, əməlisaleh insanlara rəhm edən)» deyilir. Başqa bir ifadə ilə belə deyə bilərəm ki, izzət və cəlal sahibi olan Rəbbimiz yaratdığı insanlarla dünyada rəhman sifəti ilə rəftar edir. Axirətdə isə rəhim sifətindən istifadə edərək yalnız iman əhlini və ya günahdan tövbə edən şəxsləri bağışlayır, onları cənnətdə məskunlaşdırıb orada olan nemətlərdən bəhrələndirir.

«Malik, məlik və din» sözləri

Qeyd etməliyəm ki, «Fatihə» surəsinin «əl-hamdu lilləhi Rabbil-aləmin» ayəsindən sonra «ər-Rahmanir-Rahim» ayəsinə toxunmadan birbaşa «Məliki yaumid-din» cümləsinə keçməyimizin səbəbi, bu surənin ilk ayəsi olan «bismilləhir-rahmənir-rahim»-in təfsirində «ər-Rahmənir-Rahim» kəlməsi haqqında geniş şəkildə məlumat verməyimizdir. Bu haqda «bismillahir-rəhmanir-rəhim» ayəsinin təfsirinə (səh. 42) müraciət edə bilərsiniz!

«Malik» kəlməsinin mənasını camaatımızın çoxu bilir. Yəni bir mülkün sahibi, maliki; mülkün hüququ və ixtiyarı əlində olan kəs.

Qurani-Kərimin bəzi ayələrinə və bəzi hədislərə istinad edilərək bu ayə həm «maliki yaumid-din», həm də «məliki yaumid-din» şəklində oxunmuşdur. «Məlik» kəlməsi cəmiyyətin şahı — insanların hüquqlarını qoruyan şəxs mənasında, həmçinin onların haqqını zay edən şəxslərin qarşısını alan kəs mənasında işlənir.

Baxmayaraq ki, qeyd etdiyimiz mənaların hər ikisi Mütəal Allahda mövcuddur (çünki, O, həm bütün şəxslərin və əşyaların, həm də fərdi və ictimai hüquqların malikidir), «malik» kəlməsinin mənası aləmləri yaradan Rəbbimiz barəsində daha münasibdir. Bir evin və ya torpağın malikinin öz mülkünə olan ixtiyarı o əsrdə yaşayan şahın həmin mülkə olan ixtiyarından artıqdır. Belə ki, əgər şah ədalətli olsa, həmin mülkün malikindən icazə almayana qədər ora daxil olmaz. Çünki «məlik» (yəni şah) həmin ərazinin yalnız şahıdır, maliki deyil. Elə buna əsasən, həmin ayənin «Məliki yaumid-din» qiraəti «Məliki yaumid-din» qiraətindən daha üstün və məşhurdur. Məşhur qarilər (Quranı gözəl avazla oxuyanlar), həmçinin müctəhidlər və böyük alimlər namaz qıldıqda, yaxud Quran oxuduqda bu ayəni «məliki yaumid-din» deyil, «maliki yaumid-din» deyə oxuyublar.

Bu ayədə işlənən «din» kəlməsinə gəlincə, o, insanların yaxşılarına mükafat, pis olanlarına isə cəza verilməsi deməkdir. Amma «yaum» kəlməsinin Quranın bəzi ayələrində gecənin əksi olan gündüz mənasında işlənməsinə baxmayaraq, bu ayədə gündüz mənasını deyil, vaxt, zaman mənasını daşıyır.

Elə buna əsasən, «Məliki yaumid-din» ayəsinin mənası insanların əməli-saleh olanlarına mükafat, günahkarlarına isə cəza verilən vaxtın (yəni qiyamət gününün, insanların qəbrlərdən duracaqları vaxtın) sahibi deməkdir.

Allaha ibadət və onun növləri

Bu mübarək ayədə «nə`budu (ibadət edirik)» kəlməsinin məfulu (yəni «kə» (sənə) bitişən əvəzliyi) feil və faildən (yəni «nə`budu» kəlməsindən) əvvələ keçib. Halbuki, ərəb qrammatikasına əsasən, cümlədə birinci feil, ikinci fail, sonda isə məful işlənməlidir. Məsələn, «nə`budukə (ibadət edirik Sənə)» cümləsində «nə`budu» feil və fail, sonda gələn «kə» hərfi isə məfuldur. Bu cümlədə feil, fail və məful hər biri öz yerində işlənmişdir və onun mənası «biz Sənə ibadət edirik» deməkdir. Lakin məfulu («kə» zəmirini) feil və faildən («nəbudu» kəlməsindən) əvvələ gətirərək «iyyakə nə`budu» desək, onun mənası dəyişərək belə olar: «Biz yalnız Sənə ibadət edirik!»

Bu cümləni belə deməyimiz ibadət etməyi yalnız Allaha həsr etməyimiz mənasını daşıyır.

Qeyd etməliyəm ki, «iyyakə nəstəin» cümləsi də həmin qrammatik xüsusiyyətə malik olub «yalnız Səndən kömək istəyirik» mənasını daşıyır. Burada da bu cümlənin mənası kömək istəməyi yalnız Allaha həsr etməkdir.

Bunu da deməliyəm ki, ibadət etməyi aləmlərin rəbbi olan Allaha həsr etməyimiz ona görədir ki, hər şeyi yaradan Odur. İbadət qul olmaq deməkdir. Bir kimsəyə qul olmaq isə ona mal və mülk olmaq mənasına gəlir. Əgər bu mənaya diqqət etsək, görərik ki, aləmdə mövcud olan bütün məxluqat Allahın quludur (malı-mülküdür). Belə olduğu təqdirdə, Allahdan başqa heç bir malik, sahib, xaliq və rəbb yoxdur. Elə buna görə də, ibadət etməyə layiq olan yalnız Allahdır. Çünki Ondan başqa təsəvvür edilən hər bir kəs Allahın qulu və mülküdür.

Allaha ibadət edənlər üç qismə bölünür:

1. İbadət edənlərin bir qismi savab qazanaraq cənnət arzusunda olanlardır. Onlar tacirlər kimi əcr və savabı çox olan əməli axtarıb onu yerinə yetirməyə çalışırlar. Bu qism ibadət bəyənilən bir ibadət deyil. Çünki bu ibadətdə hədəf Allah deyil, savab qazanaraq cənnətə çatmaqdır.
2. İkinci qism cəhənnəm əzabından qorxaraq ondan amanda qalmaq istəyənlərdir.
3. Üçüncü qism isə cənnət arzusunda olduğu, yaxud cəhənnəmdən qorxduğu üçün deyil, ibadətə yalnız Allahı layiq bildikləri üçün ibadət edənlərdir.

Allahdan başqasından kömək istəmək olarmı?

Yardım diləməyi aləmlərin rəbbi olan Allaha həsr etməyimiz ona görədir ki, hər şeyi yaradan Odur.

Əgər bir şəxsdən yardım diləyirsənsə, bunun mənası yardımı yenə də Allahdan diləməkdir. Çünki həmin şəxsin özünü də, əlində olan nemətləri də Allah yaratmışdır. Elə bu baxımdan Allahdan başqa bir kəsdən (məsələn, ata-anadan, qardaşdan, yaxud peyğəmbərdən, imamdan) kömək istəməyi üç cür təsəvvür etmək olar:

1. Əgər biz bir şəxsə «mən ancaq səndən kömək istəyirəm» desək, bu növ kömək istəməyimiz küfrdür.
2. Əgər kömək edən şəxsə desək ki, «mənə kömək edən həm sən- sən, həm də Allah», bunun nəticəsi şirkdir (Allaha şərik qoşmaqdır).
3. Əgər həmin şəxsə «Allahın sənə bəxş etdiyi nemətdən və qüdrətdən mənə kömək et!» desək, bunun mənası nə küfrdür, nə də şirk. Çünki biz o şəxsə Allah təala tərəfindən bəxş olunan nemətlərdən istəyirik. O şəxs də Allahın izni ilə lazım olan, yaxud məsləhət olan yerdə bizə kömək edir.

Burada diqqət edəcəyimiz nöqtə budur: xəlq etmək, yaratmaq Mütəal Allahın ixtiyarındadır. Yaradan və yaşadan Odur. Lakin Ulu Tanrımız öz qüdrət və bacarığından birinə bəxş etsə, həmin şəxs Onun izni ilə istədiyini yarada bilər, yaxud ölünü diriltmək və xəstəyə şəfa verməklə onları yaşada bilər. Mütəal Allah Qurani-Kərimdə buyurur: «Biz İsanı Bəni-İsrailə peyğəmbər göndərdikdə o dedi: mən Rəbbiniz tərəfindən sizə elçiyəm və özümlə sizin üçün peyğəmbərliyimin nişanəsini gətirmişəm. Sizin üçün palçıqdan quşabənzər bir surət düzəldib ona üfürərəm, o da Allahın izni ilə quş olar. Mən Allahın izni ilə anadangəlmə korlara və ala xəstəliyinə düçar olanlara şəfa verər və ölüləri dirildərəm. Evinizdə yediyiniz və yığıb saxladıqlarınızdan sizə xəbər verərəm. Əgər möminsinizsə, bunda mənim peyğəmbərliyimin nişanəsi vardır.» («Ali-İmran» surəsi, ayə:49)

Qurani-Kərimin digər bir yerində Mütəal Allah həzrət İsaya buyurub: «(Ey Məryəm oğlu İsa!) Sənə və anana verdiyim nemətimi yadına sal! Mən səni müqəddəs Ruhla (qüdrətlə) dəstəklədim, sən həm beşikdə uşaq ikən, həm də yetkin çağında camaatla danışırdın. Sənə kitabı, hikməti, Tövratı və İncili öyrətdim. Sən Mənim iznimlə palçıqdan quşa bənzər bir şey düzəldib ona üfürdüyün zaman o Mənim iznimlə quş olurdu. Sən Mənim iznimlə anadangəlmə korlara və ala xəstəliyinə düçar olanlara şəfa verir və Mənim iznimlə ölüləri (qəbrdən çıxardaraq) dirildirdin. Sən Bəni-İsrailə açıq-aşkar möcüzələrlə getdikdə Mən (onların bəlasını və şərrini) səndən dəf etdim.» («Maidə» surəsi, ayə:110)

«Hidayət» kəlməsi

«İhdin ə (bizi hidayət et!)» cümləsi əmr formasında işlənərək, Mütəal Allahdan yol göstərməsini diləməkdir. Qeyd etməliyəm ki, «ihdin ə (bizi hidayət et!)» kəlməsi zahirdə əmr şəklində işlənsə də, bu kəlmə ilə Mütəal Allaha müraciət edildikdə o, yalvarmaq, xahiş etmək və diləmək mənasını daşıyır.
Üsul elmi öyrənən alimlər və ziyalı təhqiqatçılar bilirlər ki, əmr kəlmələri (məsələn, hidayət et, gəl, get və s. kimi sözlər) xitab edən və müraciət edilən şəxsdən asılıdır. Bu kəlmələr məna baxımından üç qismə bölünür:
— Əmr
— Xahiş
— İltimas etmək, diləmək.

1) Əgər xitab edən müraciət edilən şəxsdən üstündürsə, bu kəlmələr əmr mənasını daşıyır. Məsələn, Allah təalanın öz bəndələrinə, peyğəmbərin müsəlmanlara, ata-ananın övlada müraciət etməsi və s. əmr mənasında işlənir. Burada müraciət edilən şəxslərin əmr olunan sözlərə əməl etməməsi günah sayılır. Çünki bu kəlmələrlə Mütəal Allah, peyğəmbər və ata-ana bir işin yerinə yetirilməsini istəyir.

2) Əgər bir şəxs bu əmr kəlmələri ilə öz səviyyəsində olan şəxsə (məsələn, hər hansı bir insana) müraciət edərsə, həmin kəlmələr əmr deyil, xahiş mənasını daşıyar. Burada müraciət edilən şəxs həmin işi yerinə yetirməsə, onun bu əməli günah sayılmaz. Çünki bu kəlmələr artıq əmr mənasından çıxıb xahiş mənasında işlənir.

3) Əgər bir kəs özündən üstün olan səviyəyə (məsələn, Allah təalaya, peyğəmbərə, ata-anaya, ustada və s. şəxslərə) bu kəlmələrlə müraciət edərsə, həmin sözlər iltimas etmək, yalvarmaq və diləmək mənasını daşıyır. Çünki insan ehtiyacı olan bir şey üçün özündən üstün olana müraciət etməklə həmin şəxsə yalvarmış hesab olunur. Məsələn, biz salavat çəkdikdə Mütəal Allaha əmr etmək deyil, Ondan Peyğəmbər və Ali-Peyğəmbərə salam və salavat göndərməsini diləyirik. Yaxud, imam Zaman ağanın gəlişinin tezləşməsi üçün Mütəal Allaha müraciət edərək: «Əllahummə accil livaliyyikəl-fərac», — deməklə Ondan imam Zaman (ə)-ın zühurunun tezləşməsini diləyirik.

Elə bu baxımdan namaz qılan şəxs yuxarıda qeyd etdiyimiz mübarək «ihdinəs-siratal-mustəqim (bizi doğru yola hidayət et!)» ayəsini deməklə Mütəal Allaha müraciət edərək ondan düz yola hidayət olmasını diləyir. Çünki insan heç vaxt əmr ifadə edən cümlə ilə öz Xaliqindən hidayət olmasını tələb edə bilməz.

Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, «hidayət» kəlməsi istər haqq yol olsun, istərsə də batil, ümumi olaraq yol göstərmək mənasında işlənir. Lakin namaz qılan şəxs bu mübarək ayəni dedikdə öz rəbbinə müraciət edərək ümumi mənada hər hansı bir yola deyil, yalnız düz yola (sirati-müstəqimə) hidayət olmasını diləyir.

Məsum şəxslərlə digər insanların hidayət diləməsinin fərqi

«Fatihə» surəsindəki bu mübarək ayə peyğəmbərin özü və ümməti üçün nazil olmuşdur. Lakin Mütəal Allahdan hidayət diləmək əziz peyğəmbərimizin ümmətinə aiddir. Çünki peyğəmbər Allah təala tərəfindən hidayət olunmuş bir şəxsdir. Mütəal Allah «Yasin» surəsində buyurur: «Yə sin! İnnəkə alə siratin mustəqim  — Ey peyğəmbər! Sən düz (haqq) yoldasan.» Elə buna əsasən, o həzrətin namaz qılarkən «ihdinəs-siratal-mustəqim (bizi düz yola hidayət et!)» deməkdə məqsədi haqq yola hidayət olmaq istəyi deyil. Çünki o həzrətin özü haqq yolda idi. Belə olduğu təqdirdə, görəsən, islam peyğəmbəri nə üçün «bizi düz yola hidayət et!» ayəsini oxuyurdu?

Buna cavab olaraq deməliyəm ki, əvvəla, peyğəmbərin bu ayəni deməkdə hədəfi namazda vacib olan ayəni digər müsəlmanlar kimi oxumaqdır.

İkincisi, bu barədə Əlidən (ə) belə rəvayət olunub: «Peyğəmbər kimi şəxslərin Allah təaladan hidayət diləməsi onların mübarək ömürlərinin sonuna kimi yolunu azmadan haqq yolda sabit qalmasını diləməsi deməkdir.» Bu rəvayət peyğəmbərin digər səhabəsi Übəy ibn Kəbdən də nəql olunmuşdur. («əl-Kəşşaf», Zəməxşəri, c.1, səh.15)

Üçüncüsü, hidayətin bir çox mərtəbəsi var. Elə bu baxımdan peyğəmbərin hidayət diləməsinin heç bir qəbahəti yoxdur. Çünki o həzrətin hidayət diləməsi olduğu məqamdan daha üstün bir məqama nail olmasını diləməsi mənasını daşıyır. Necə ki, peyğəmbərin elimdə ən yüksək dərəcəyə malik olmasına baxmayaraq, Mütəal Allah ona buyu- rur: «...Va qul: Rabbi, zidni `ilmən — ...(Ey Peyğəmbər!) De ki, ya Rəbbim, mənim elmimi artır.» («Taha» surəsi, ayə:114)

Qeyd etməliyəm ki, «hidayət (yol göstərmək)» iki qism təsəvvür oluna bilər:
1. İraətut-təriq (yol göstərmək);
2. İsal iləl-mətlub (yolu göstərməkdən əlavə insanı məqsədə çatdırmaq).

Hidayətin növlərini «Qəsəs» surəsinin 56-cı ayəsindən daha aydın başa düşmək olar. Mütəal Allah bu mübarək ayədə islam peyğəmbərinə buyurur: «İnnəkə lə təhdi mən əhbəbtə va ləkinnəllahə yəhdi mən yəşəu va huva ə`ləmu bil-muhtədin — (Ey peyğəmbər!) Həqiqətən də, sən istədiyini doğru yola yönəldərək məqsədə çatdıra bilməzsən, amma Allah istədiyi şəxsi hidayət edərək onu məqsədə çatdırar. Çünki O, hidayət olanları daha yaxşı tanıyır.»

Baxmayaraq ki, peyğəmbərlərin ən böyük vəzifəsi camaata yol göstərərək onları hidayət etməkdir, bu ayədə Mütəal Allah hidayətin ikinci qismi olan «isal iləl-mətlub»-u, yəni insana yol göstərməkdən əlavə onu məqsədə çatdırmağı Özünə həsr etmişdir.

Mütəal Allah digər bir ayədə buyurur: «Leysə aləykə hudəhum va ləkinnəllahə yəhdi mən yəşəu — (Ya Muhəmməd!) İnsanları doğru yola yönəltmək sənin borcun deyil (Sənin borcun ancaq haqq yolu onlara göstərməkdir). Allah hər kəsi istərsə, onu haqq yola yönəldərək hidayət edər (məqsədə çatdırar).»

Başqa bir ayədə Mütəal Allah buyurur: «Qul innəl-hudə hudəllah — (Ya peyğəmbər!) De ki, həqiqi mənada hidayət Allahın etdiyi hidayətdir (mənim borcum sizə ancaq din və şəriətin əhkamını öyrətməklə təqvalı olmağın yolunu göstərməkdir).»

Bunu daha sadə bir bəyanla belə deyə bilərik: bir şəxs ünvan soruşduqda ona iki növ yol göstərən olar. Onlardan biri ünvanı deməklə kifayətlənər. Digəri isə ünvanı deməkdən əlavə həmin şəxsi aparıb lazım olan yerə çatdırar. Elə bu baxımdan peyğəmbərlərin vəzifəsi din və şəriəti camaata bəyan etməklə haqq yolu onlara göstərməkdir. Lakin insanların qəlblərinə təsir edərək din və şəirət hökmlərini yerinə yetirməyə müvəffəq etmək Mütəal Allaha məxsusdur.

Qeyd etdiyimizdən əlavə, hidayəti başqa bir tərzdə də təsəvvür etmək olar:
1. Hidayəti-təkvini;
2. Hidayəti-təşrii.

Qurani-Kərimin «Taha» surəsinin 50-ci ayəsində belə buyurulur: «Rabbunəl-ləzi ə`ta kullə şey`in xalqahu summə həd ə - Rəbbimiz hər şeyə Öz xilqətini verən, sonra da ona doğru yolu göstərəndir.»

Yuxarıda qeyd etdiyimiz təkvini hidayəti canlı-cansız bütün varlıqlarda görmək olar. Məsələn, heyvanlar onlara əziyyət verənlə əziyyət verməyəni heç kəsdən öyrənmədən tanıyır. Siçan pişikdən qorxaraq qaçdığı halda, o, pişikdən də böyük olan qoyun və inəkdən qaçmır. Çünki qoyun və inək siçana zərər verən heyvan deyil. Təzəcə dünyaya gəlmiş körpə hələ gözünü açmadan və heç kəsdən bir şey öyrənmədən anasının sinəsini axtarır. Arı bağ-bağatı gəzərək güllərin, çiçəklərin arasından bal istehsal etmək üçün lazım olan maddələri seçməyi bir kəsdən öyrənməyib. Kainatda mövcud olan bütün bu işlər məhz Mütəal Allahın bəxş etdiyi təkvini hidayətin nəticəsindədir.

Burada təkvini hidayətin xüsusi bir növünə də işarə etmək istərdim. Həmin növ hidayət Mütəal Allahın bəzi bəndələrinə peyğəmbərlik, yaxud imamlıq vəzifəsi vermək üçün lütf etdiyi xüsusi bir inayətidir ki, onlar qeyd etdiyimiz hidayətin vasitəsilə məsum (bütün günahlardan və pis işlərdən uzaq) olaraq tutduqları həqiqət yolunda kainatda yaşayan bütün insanlara örnək olsunlar. Bu qism təkvini hidayət yuxarıda qeyd etdiyimiz «isal iləl-mətlub»-un ən yüksək dərəcəsidir. Mütəal Allah onu xüsusi şəxslərə əta etmişdir.

Burada belə bir sual meydana çıxa bilər ki, nə üçün bu məqam müəyyən şəxslərə verilib? Mütəal Allah bu növ hidayəti başqalarına versəydi, onlar həmin məqama çatmazdı?

Buna cavab olaraq qeyd etməliyəm ki, bu qism hidayət həmin şəxslərin qabiliyyət və istedadına baxılaraq verilmişdir. Çünki onlar Mütəal Allahın aləmi-zərdə «ə ləstu bi Rəbbikum (Mən sizin Rəbbiniz deyiləmmi?)» müraciətinə ilkin olaraq «ləbbeyk (bəli, əlbəttə Sən bizim Rəbbimizsən)» deyən, ruhlar aləmində sınaq və imtahandan çıxan, həmçinin aləmi-zərdə illər boyu Mütəal Allahı zikr edən şəxslərdir. Allah təala onlara həmin qabiliyyət və istedadın qarşılığında peyğəmbərlik və imamlıq məqamı əta etmişdir.

Bu barədə mübarək bir hədisi qeyd etmək istəyirəm. Mərhum Şeyx Səduq mötəbər sənədlərlə əmirəl-möminin Əlidən (ə) rəvayət edib ki, o həzrət buyurub: «İnnəllahə təbərakə va tə`alə xaləqa nura Muhammədin (s) qablə... — Həqiqətən, Allah təbarək və təala göyləri, yeri, ərşi, kürsini, lövhü-qələmi, cənnəti, cəhənnəmi, həmçinin Adəm, Nuh, İbrahim ... və digər peyğəmbərləri yaratmazdan 424 min il öncə Muhəmməd peyğəmbərin nurunu xəlq edərək o həzrətlə birgə on iki hicab yaratdı: qüdrət hicabı, əzəmət hicabı, minnət hicabı, rəhmət hicabı, səadət hicabı, kəramət hicabı, mənzilət hicabı, hidayət hicabı, nübüvvət hicabı, rəfət hicabı, heybət hicabı və şəfaət hicabı. Sonra Mütəal Allah Muhəmməd peyğəmbərin nurunu qüdrət hicabında 12 min il həbs etdi. Lakin o həzrət həmin hicabda Allahı heç vaxt yaddan çıxarmayaraq bu müddət ərzində «Subhanə Rabbiyəl-ə`l ə» deyirdi. O həzrət əzəmət hicabında 11 min il həbs olunaraq orada «Subhanə Alimus- sirr» zikrini, minnət hicabında 10 min il həbs olunaraq «Subhanə mən huva qaimun lə yəlhu» zikrini, rəhmət hicabında 9 min il «Subhanər- rafi`il-ə`l ə», səadət hicabında 8 min il «Subhanə mən huva qaimun (və ya d əimun) lə yəshu», kəramət hicabında 7 min il «Subhanə mən huva ğaniyyun lə yəftəqir», mənzilət hicabında 6 min il «Subhanə Rabbiyəl-ə`ləl-kərim» zikrini, hidayət hicabında 5 min il «Subhanə Rabbil-arşil-azim», nübüvvət hicabında 4 min il «Subhanə Rabbil-`izzəti amm ə yəsifun», rəfət hicabında 3 min il «Subhanə zil-mulki val-mələkut», heybət hicabında 2 min il «Subhanəllahi va bihamdih», şəfaət hicabında isə min il həbs olunaraq «Subhanə Rabbiyəl-azimi va bihamdih» zikrini deyirdi. Sonra Mütəal Allah o həzrətin adını lövhi- məhfuzda və ərşdə qeyd etdi. Sonra isə o həzrətin nurunu Adəm peyğəmbərin sülbündə qərar verərək, oradan Nuh peyğəmbərin sülbünə, oradan da birindən digərinə intiqal etməklə Abdullah ibn Əbdül- müttəlibin sülbündən dünyaya gətirdi. Sonra islam peyğəmbərinə altı mühüm kəramət bəxş etdi. Daha sonra isə o həzrətə xitab edərək buyurdu: «Yə Muhamməd! İzhəb ilən-nəsi fəqul ləhum: Qulu: lə iləhə illəllah, Muhammədun Rasulullah.... — Ya Muhəmməd! Get camaata de ki, „lə iləhə illəllah, Muhammədun Rasulullah“, — deyərək islam dinini qəbul etsinlər. » («Xisali-Səduq», «babi-isna əşər», hədis:7)

Bu hədisdən belə qənaətə gəlmək olar ki, təkvini hidayətin xüsusi növü olan bu məqamın verildiyi kəslər Muhəmməd peyğəmbər (s.ə. a. s) kimi aləmi-zərdə imtahandan alnıaçıq çıxmış şəxslərdir. Əgər həmin qabiliyyət, istedad və ləyaqət başqalarında da olsaydı, Mütəal Allah bu məqamı onlara da verərdi. Lakin olmayıb deyə verməyib.

Bunu da qeyd etməliyəm ki, bəzi şəxslər peyğəmbərlərə peyğəmbərlik məqamının onların dünyaya gələrək müəyyən yaşa çatmasından sonra verildiyini güman edirlər. Halbuki, həmin məqam onlara hələ dünyaya gəlməzdən öncə ruhlar aləmində əta olunmuşdu. Bu sözümüzün şahidi islam peyğəmbərindən nəql olunmuş məşhur bir hədisdir. Həmin hədisdə həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s) buyurub: «Kuntu nəbiyyən va Ədəmu beynəl-mə`i vat-tin — Adəmin (ə) suyu torpağına qatılmamışdan (ilk insan yaranmamışdan qabaq) mən peyğəmbər idim. (Mütəal Allah bu məqamı mənə o zamandan vermişdir.)» («əl-Bəd`u vət-tarix», c.1, s.266; «Təlxisu kitabil-istiğasə», c.1, s.65)

Qeyd etdiyimiz bu hədis Əhməd ibn Hənbəlin «Müsnəd» adlı əsərində belə nəql olunmuşdur: «Kuntu nəbiyyən va Ədəmu beynər-ruhi val-cəsəd — Adəm peyğəmbər ruh ilə bədən arasında olanda (yaranmamışdan öncə) mən peyğəmbər idim.» («Müsnədi-Əhməd», c.4, s.66)

Dünyaya gəlməzdən öncə bəzi şəxslərə peyğəmbərlik və imamlıq məqamının verilməsi onların xüsusi ləyaqətlərinin nəticəsindədir.

Hidayəti-təşriiyə gəlincə, o, peyğəmbərlərin vasitəsilə həyata keçirilir. Onlar Mütəal Allah tərəfindən Onun təyin etdyi din və şəriəti camaata bəyan edirlər ki, insanlar onların göstərdiyi yolla getməklə səadətə çatsınlar. Başqa bir ifadə ilə desək, peyğəmbərlər tərəfindən bəyan edilən əhkami-xəmsə (insanları məsləhət olan işlərə dəvət edib fitnə-fəsad mənbəyi olanlarından çəkindirərək vacib, müstəhəb, mübah, haram və məkruh adlanan beş hökm) təşrii hidayətdir (yaxud hidayətin birinci növü olan iraətut-təriqdir).

«Sirati-mustəqim (düz yol)» hansı yoldur?

«İhdinəs-siratal-mustəqim» ayəsindəki «sirat» kəlməsi yol mənasında işlənir. Lakin, bildiyimiz kimi, yollar müxtəlifdir, onlardan düz olanı da var, əyri olanı da. Şübhəsiz ki, yol nə qədər hamar və düz olsa, insan bir o qədər məqsədə rahat və tez çatar. Elə bu səbəbdən Mütəal Allah insanlara öyrədir ki, onlar Allaha ibadət edib namaz qıldıqları zaman Rəbblərindən düz yola (sirati-mustəqimə), məqsədə tez və rahat çatdıran yola hidayət olmalarını diləsinlər.

Burada belə bir sual meydana çıxır: görəsən, ayədə zikr olunan «sirati-mustəqim (düz yol)» hansı yoldur?

Bəzi müfəssirlər «sirati-mustəqim»-in Qurani-Kərim, yəni din və şəriətdə olan qayda-qanunlar olduğunu qeyd ediblər. Digər müfəssirlərin fikrinə əsasən, «sirati-mustəqim» Qurani-Kərimdə olan qaydaqanunları icra edən şəxslər, yəni peyğəmbər və o həzrətin haqq canişini olan məsum imamlar (ə.s)-dır. Lakin yaxşı diqqət etsək, görərik ki, bu kəlmədə qeyd olunan hər iki məna mövcuddur. Çünki insan Qur`ani-Kərimdə olan ayələrə əməl etsə, yaxud rəftarında peyğəmbərə və imamlara tabe olsa, düz yolda olanlardan sayılar.

Rəvayət və hədislərə diqqət yetirsək, görərik ki, Əhli-beyt (ə.s) camaatı ikinci mənaya, yəni peyğəmbər və imamlara tabe olmağa təşviq etmişlər. Çünki Quran ayələrinin dərinliklərini hamı qavraya bilməz, qavraya bilənlər isə hərəsi bir cür başa düşər. Belə olduğu təqdirdə, sirati-müstəqim vahid bir yol olmaz.

Həmmad ibn İsa deyir: mən imam Sadiqdən (ə) «sirati-mustəqim» barəsində soruşdum. O həzrət buyurdu: «Huva əmirul-mu`minin — O (sirati-mustəqim), əmirəl-möminin Əli ibn Əbu Talibdir (onun getdiyi yoldur).» («Məanil-əxbar», Şeyx Səduq, s.32)

Başqa bir rəvayətdə Əbulaliyə və peyğəmbərin əmisi oğlu İbn Abbasdan nəql olunub ki, onlar deyiblər: «Huva eyis-siratul-mustəqimu Rasulullah va sahib əhu — Sirati-müstəqim peyğəmbər və o həzrətlə gecə-gündüz həmsöhbət olan Əli və Fatimədir (yəni kişilər üçün peyğəmbər və Əli, qadınlar üçün də Fatimeyi-Zəhradır).» («Sirətul-imam əmiril-mu`minin fıl-buğat», s.11; «əd-Durrul-mənsur», c.1, s.15; «əl- Bəsair», c.1, s.129,154)

Mütəal Allah Qurani-Kərimdə həzrət peyğəmbərə buyurub: «Və innəkə lətəd`uhum ilə siratin mustəqim... — (Ya peyğəmbər), sən onları düz yola dəvət edirsən...» («Muminun» surəsi, ayə:74)

Başqa bir ayədə buyurub: «Ə ləm ə`həd ileykum yə bəni-Adəmə ən lə tə`buduş-şeytan, innəhu ləkum aduvvun mubin. Va əni`buduni, həzə siratun mustəqim — Ey Adəm övladı, məgər Mən sizə: şeytana ibadət etməyin, o, sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Və: Mənə ibadət edin, doğru yol budur — deyə buyurmadımmı?!» («Yasin» surəsi, ayə:60, 61)

Yuxarıda qeyd etdiyimiz «(Ya peyğəmbər), sən onları düz yola dəvət edirsən...» ayəsinin təfsirindən məlum olur ki, «sirati-mustəqim» müxtəlif şəxslərin deyil, yalnız peyğəmbər və Əhli-beytin tutduğu yoldur. Necə ki, imam Sadiqdən (ə) nəql etdiyimiz hədisdə də, o həzrət «sirati mustəqim»-in əmirəl-möminin Əli (ə) olduğunu buyurur. Lakin bir çox şəxslər din və şəriətdən uzaqlaşaraq sirati-mustəqim əvəzinə şeytanın vəsvəsəsi ilə müxtəlif təriqət və məzhəblər yaradıblar. Buna dəlil Qurani-Kərimin «Ə`raf» surəsinin 16-cı ayəsidir. Bu ayədə Mütəal Allah buyurub: «(İblis) dedi: Sən məni (Adəmə səcdə etmədiyimə görə) dərgahından uzaqlaşdırıb cənnətdən qovduğun üçün mən də Sənin düz yolunun (sirati-müstəqimin) üstündə oturub (insanların Sənə düzgün ibadət və itaət etmələrinə) mane olacağam (yəni onları müxtəlif təriqət və məzhəblərə, batil əqidələrə parçalanmağa sövq edəcəyəm)».

Bunu da qeyd etməliyəm ki, ərəb dilində yol mənasını verən bir ne- çə kəlmə var: «təriq», «səbil» və «sirat». «Təriq və səbil» kəlmələri həm tək halda (yol), həm təsniyədə (ikilikdə «təriqan, səbilan» — iki yol), həm də cəm şəklində («turuq, subul» yollar mənasında) işlənir. Lakin «sirat» kəlməsi heç bir yerdə təsniyə və cəm şəklində işlənməyib, yal- nız tək halda işlənir. Çünki «sirati-mustəqim» yalnız bir yoldur.
Elə buna əsasən, müxtəlif məzhəb və təriqətlərin hamısı düz ola bilməz. Onlardan yalnız biri düz olduğu üçün qalanları batil sayılır.

Elə bu ayəyə əsasən, müxtəlif məzhəb və təriqətlər sirati-müstəqim deyil, əksinə, əyri və təhrif olunmuş yollardır.

Bundan əlavə, qeyd etməliyəm ki, sirati-müstəqim elə əzəmətli bir yoldur ki, Mütəal Allah Quranın bəzi ayələrində onu Özünə aid edir. Bu barədə aşağıdakı ayələrə nəzər salaq:

«Şura» surəsi 53-cü ayədə buyurulur: "Va innəkə lətəhdi ilə siratin mustəqim. Siratill əhil-ləzi ləhu mə fis-səməvati va mə fil-ərz... — (Ey peyğəmbər!) Həqiqətən də, sən insanları sirati-müstəqimə (doğru yola) yönəldirsən. Sirati-müstəqim elə bir Allahın yoludur ki, göylərdə və yerdə olan bütün varlıqlar Onundur. "

Başqa bir ayədə buyurulur: «Va yəral-ləzinə utul-`ilmə huval-haqqu va yəhdi ilə siratil-azizil-hamid — Elim verilmiş kimsələr sənə nazil edilənin (Quranın) haqq olduğunu və onun yenilməz qüvvət sahibi və (hər cür) tərifə layiq olan Allahın yolunu göstərdiyini görərlər.» («Səbə» surəsi, ayə:6)

Digər bir ayədə isə belə buyurulur: «Va həzə siratu Rabbikə mustəqimən... — Bu, sənin Rəbbinin doğru olan yoludur.» («Səbə» surəsi, ayə:126)

Gördüyümüz kimi, Mütəal Allah bu ayələrdə «siratillah», «siratil- əzizil-həmid» və «siratu Rəbbikə» deməklə sirati-müstəqimi (doğru yolu) Özünə aid etmiş olur.

Sonda bunu da qeyd etməliyəm ki, «fi təriqillah və fi səbilillah (Allah yolunda)» olan şəxslərin əməllərində riya, Allahdan başqasına ümidvar olmaq vasitəsilə, şirki-xəfiyyəyə (yəni adi insanların ağlına sığmayan, fikrinə gəlməyən müşrikliyə) rast gəlmək olar. Lakin sirati- müstəqim elə incə və dəqiq bir yoldur ki, zərrə qədər də müşriklik və riyası olan şəxs həmin yola daxil ola bilməz. Çünki o yol Mütəal Allahın Özünə aid etdiyi yol, peyğəmbər və imamların yoludur. Elə buna görə də, Mütəal Allah öz bəndələrinə əmr edir ki, gündəlik na- mazlarını qılarkən Rəbblərindən belə yüksək bir səviyyədə olan yola hidayət olmalarını istəsinlər.

«Nemət» sözünün mənası

«Bizi nemət verilmiş şəxslərin yoluna hidayət et!» Burada belə bir sual meydana çıxır: görəsən, yuxarıdakı ayədə zikr olunan nemət verilmiş şəxslər kimlərdir ki, hər bir müsəlman namaz qıldıqda Mütəal Allahdan onların yoluna hidayət olmasını diləyir? Bu sualın cavabına Qurani-Kərimin bəzi ayələrində rast gəlmək olar. Mütəal Allah Qur`anda buyurub: «Nemət verilmiş kəslər Adəm övladından olan peyğəmbərlər, Nuh peyğəmbərlə gəmidə yoldaş olan saleh insanlar, İbrahim və İsrail (Yaqub) peyğəmbərin zürriyyətindən olanlar, eləcə də (sonuncu peyğəmbər həzrət Muhəmməd (s.ə.a. s)-in özü və Əhli-beytidir ki, onlar) Bizim tərəfimizdən haqq yola yönəldilmiş və seçilmiş kimsələrdir.» («Məryəm» surəsi, ayə:58)

Burada başqa bir sual da meydana çıxır ki, görəsən, yuxarıda qeyd olunan şəxslərə verilmiş nemət nədir?

Bu barədə bir çox rəvayət nəql olunub. Həmin rəvayətlərdə qeyd olunan ən üstün və insan ağlına daha yaxın olan nemət Mütəal Allah tərəfindən insanlara göndərilən peyğəmbərlər və onlara verilən kitab, din və şəriətdir. Mərhum Seyyid Haşim Bəhrani özünün məşhur «əl-Burhan fi təfsiril-Quran» adlı kitabında mötəbər sənədlərlə Əmr ibn Əbu Nəsrdən rəvayət edir ki, o dedi: «Bəsrə əhlindən bir kişi mənə söylədi: Hüseyn ibn Əlini (ə) və Abdullah ibn Öməri Məkkədə Allahın evini təvaf etdikdə görərkən Abdullah ibn Ömərdən soruşdum: Mütəal Allahın „əz-Zuha“ surəsində „Va əmmə bini`məti Rabbikə fəhaddis — Rəbbinin nemətinin barəsində danış“ ayəsindəki nemət nədir? Abdullah dedi: nemət Allah təalanın sənə verdiyi (su, çörək, ət və s. kimi maddi) nemətlərdir. Sonra bu barədə Hüseyn ibn Əliyə (ə) sual verdim. O həzrət buyurdu: Allah təalanın insanlara verdiyi ən üstün nemət peyğəmbər vasitəsilə onlara bəxş etdiyi din və şəriətdir. Elə buna görə, Mütəal Allah islam peyğəmbərinə həmin nemət barədə danışmağı əmr edərək buyurur: Rəbbinin nemətinin barəsində danış.» («əl-Burhan», c.4, zikr olunan ayənin təfsiri; «əl-Mizan», c.20, s.446)

Başqa bir rəvayətdə Cabir əl-Cöfi deyir: «İmam Məhəmməd Baqirin (ə) hüzurunda idim. O həzrət buyurdu: (ey Cabir!) Quranı öz rəyləri ilə təvil və təfsir edən şəxslər „Summə lətus`əlunnə yauməizin anin-nə`im — („Təkasur“ surəsi, ayə:8) Sonra siz həmin gün (qiyamət günü) əta etdiyimiz nemət barəsində mütləq sorğu-sual olunacaqsınız“ ayəsi barədə nə deyirlər? Ərz etdim: həmin nemətin isti havada kölgədən istifadə etmək və sərin su içmək olduğunu deyirlər. İmam (ə) mənim bu sözümə təəccüb edərək buyurdu: əgər sən bir şəxsi (yay fəslində isti havada) evinə aparıb onu kölgədə oturdaraq sərin su versən, sonra bu barədə minnət qoyub onu həmin şeylərdən sorğu-suala çəkərsən? Dedim: xeyr. Həzrət buyurdu: Mütəal Allah qiyamət günü insanları kölgədən istifadə etmək, sərin su içmək və buna bənzər nemətlər barəsində sorğu-suala çəkməkdən qat-qat üstün və kəramətlidir. Ərz etdim: bəs bu ayənin təfsiri nədir? İmam (ə) buyurdu: həmin nemət Allahın peyğəmbəri və o həzrətin gətirdiyi din və şəriətdir.» («ət-Təfsirul-kəbir», Fəxri Razi, c.32, s.82)

Digər bir rəvayətdə Əbu Həfs əs-Saiğ imam Cəfər Sadiqdən (ə) nəql edir ki, o həzrət buyurdu: «Nəhnun-nə`im — Qiyamət günü müsəlmanların sorğu-suala çəkiləcəyi nemət bizik! (yəni din və şəriəti camaata çatdıran peyğəmbər və o həzrətin Əhli-beytidir)» («Şəvahidut-tənzil», əl- Həskani c.2, s.476, hədis:1150)

Başqa bir hədisdə isə Furat əl-Kufi mötəbər sənədlərlə Əbu Həfs əs- Saiğdən rəvayət edir ki, o dedi: «(İmam Həsənin (ə) oğlu) Abdullah ibn Həsəndən „sonra siz qiyamət günü nemət barəsində mütləq sorğu-sual olunacaqsınız“ ayəsi barəsində soruşduqda o həzrət buyurdu: ey Əbu Həfs! And olsun Allaha, Mü təal Allahın qiyamət günü soruşacağı nemət biz Əhli-beytin vilayətidir.» («Şəvahidut-tənzil», c.2, s.477, hədis:1152)

Bu və digər rəvayətlərdən məlum olur ki, peyğəmbərlərə verilmiş ən mühüm nemət onlara Mütəal Allah tərəfindən nazil olmuş kitab, din və şəriətdir. Elə bu baxımdan Mütəal Allah əmr edir ki, insanlar namaz qılarkən «İhdinəs-siratal-mustəqim, siratal-ləzinə ən`amtə aleyhim...» ayəsini dedikdə din və şəriətə, həmçinin peyğəmbərlərin tutduğu ibadət və itaət yoluna hidayət olmağı diləsinlər. Çünki izzət və cəlal sahibi olan Allahın insanlara bəxş etdiyi ən mühüm nemət onlara peyğəmbərlər vasitəsilə öyrətdiyi ibadət və itaət yolu, həmçinin Allaha, peyğəmbərlərə və onların canişinlərinə olan mərifətdir (onları tanımaqdır). Belə ki, insanda sadalanan bu mərifət olmasa, şübhəsiz ki, o, şeytanın vəsvəsəsi ilə Allah əvəzinə bütə sitayiş edər, peyğəmbər və imamların əvəzinə başqalarına tabe olar.

Qeyd etmək yerinə düşər ki, insanların bir çoxu Allah təalanın verdiyi nemətlərin içində ən üstün olanının uzun ömür və can sağlığı olduğunu güman edirlər. Halbuki, nemətlərin ən üstünü iman və əqidə ilə yaşayaraq doğru yolda (sirati-müstəqimdə) olmaqdır. Çünki imansız olan uzun ömür və can sağlığı bu dünyada insana fayda versə də, onun axirət həyatını məhv edərək Allahın əzabına düçar edər. Lakin insanın Allah təalaya ibadət edərək düzgün əqidə və imanla yaşaması onun həm dünyadakı ömrünü sağlam və bərəkətli edər, həm də axirət evini abad etməklə ona cənnəti qazandırar. Elə buna əsasən, Mütəal Allah insanlara əmr edir ki, namaz qıldıqda Məndən uzun ömür və can sağlığından da üstün nemət olan sirati müstəqimə (doğru yola) hidayət olmağı diləyin.

Yolunu azmış və qəzəbə uğramış şəxslər

Görəsən, bu mübarək ayədə zikr olunan Allahın qəzəbinə uğramışlar və yolunu azmışlar kimlərdir?
Bəzi rəvayətlərə nəzər saldıqda görürük ki, qəzəb olunmuşlarda məqsəd yəhudilər, yolunu azmışlardan isə məqsəd xristianlardır.

Lakin bu rəvayətlərə bir az da diqqət yetirsək, görərik ki, Allahın qəzəbinə düçar olmuşlar, yaxud yolunu azıb din və şəriətdən uzaq olub başqa yolu tutanlar təkcə yəhudi və xristianlar deyil. Çünki bu iki ümmətdən əvvəl də Allahın qəzəbinə düçar olaraq yollarını azmış bir çox ümmət olmuşdur. Məsələn, həzrət Nuh, həzrət Lut və s. peyğəmbərlərin ümməti də Allahın qəzəbinə düçar olmuşlar. Həmçinin həzrət İbrahim və başqa peyğəmbərlərin ümmətlərindən bəzisi də yollarını azıb Mütəal Allah əvəzinə Aya, Günəşə sitayiş edirdilər.

Məlum olur ki, Allahın qəzəbinə düçar olmuşlar, həmçinin yollarını azıb müşrik olaraq Allaha şərik qoşanlar yalnız yəhudi və xristianlar olmayıb. Elə buna əsasən, hədis və rəvayətlərdə qəzəbə uğramış və yolunu azmışlardan yalnız yəhudi və xristianların adı çəkilirsə, bu, nümunə üçün zikr olunmuşdur. Çünki müsəlmanların dövrünə yaxın zamanda qəzəbə uğramış və yolunu azmış şəxslər onlar idi.

Buna dəlil olaraq imam Həsən Əskəri və imam Rzadan (əleyhiməs- səlam) nəql olunan hədisi nümunə çəkmək olar. Onlar əmirəl- möminin Əlidən (ə) rəvayət edirlər ki, o həzrət buyurub: «Kullu mən kəfəra billəhi fəhuva məğzubun aleyhim va zallun an səbililləh — Hər kəs Allahı inkar edərək dansa, o, Allahın qəzəbinə düçar olmuşlardan, hər kəs də Allaha şərik qoşsa, din və şəriət yolundan azmışlardandır.» («əl-Burhan», Seyyid Haşim Bəhrani, c.1, s.52, hədis:40)

Elə buna əsasən, qəzəbə uğramış və yolunu azmış şəxslər adı çəkilən ümmətlərdən əlavə yəhudi, xristian, bütpərəst, atəşpərəst, həmçinin islam peyğəmbərindən sonra o həzrətin vəsiyyətinə xilaf çıxan, namazı zay edən, dində bidət yaradan və həvayi-həvəslərinə tabe olan şəxslərdir. («Məryəm» surəsi, ayə:59-a bax!)